+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Muherrirdin :

Mushu esirning aldinqi yérimida ilida ötken tarixchi , tilshunas iminjan bahawudun ( 1897 - 1948 ) ning " ili tarixi " ( " taranchi tarixi ") namliq esiri ili tarixini yorutup béridighan , uyghur mu'errixler yazghan sanaqliq eserlerning biri . Bu eserning axirqi qismida ( 5 - qismi ) charrosiye ilini on yil ishghal qilip turghandin kéyin , ching sulalisi hökümiti bilen charrosiye hökümiti otturisida tüzülgen shertnamen boyiche ilini ching sulalisi hökümitige ötküzüp bérish waqtida ilidiki uyghurlar we tun'gan ( xuyzu ) larning yette sugha köchüsh jeryani bayan qilinidu . Eserning bu qismi bizni ötken esirning 80 - yillirining béshida bolup ötken " köch - köch " dep atalghan bu tarixi weqening jeryani toghrisida tepsiliy matiriyal bilen temin étidu . Tezkire xadimliri we tetqiqatchilarning paydilinishi üchün , " ili tarixi " digen eserning mushu qismini zhornilimizda qisqartip berduq . Eser iminjan bahawudunning oghli abdüshükür iminjan saqlap kelgen " ili tarixining qolyazmisigha asasen neshirge teyyarlandi . Esli eserning til uslubi nezerde tutulup bezi söz ibariler eynen saqlap qélindi .

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Taranchi tun'ganlarning yette sugha köchüp chiqish tarixi

Rosiye hökümiti 1871 - yili ilini özige qaritip élish bilen bille taranchi , tun'ganlarning musteqil sultanliqi yoqitilghan we u 1881 - yilghiche rosiye hökümitige tewe bolup kelgen . 1881 - Yili 12 - féwralda pétérburgda manju hökümiti bilen rosiye otturisida bolghan mu'ahide ( kélishim ) boyiche ili wilayitini birmunche shertler bilen manju hökümitige béridighan bolghan . Rosiye ilini manjulargha tapshurup , manjular ilida öz hakimiyitini qurghiche bir yil ichide rosiyege tewe bolushni xalighuchilar bolsa , rosiye öz élige köchürüp kétishke kélishkendi hemde manjular élige tewe yerdin rosiye chégrisigha yéqin bolghan birmunche yerlerni ( qorghas deryasi bilen ghaljat ariliqini ) rosiyege bergendi . 1881 - Yili féwral éyida ikki hökümet otturisida bolghan bu mu'ahide gézitke bésilip , elge melum qilin'ghan bolsimu , lékin ilini tapshuriwalghuchi manju hökümiti törisi yétip kélelmigenliktin , ili dawamliq ruslar qolida turup turghan .

Lékin ilidiki taranchi , tun'ganlar bu xewerni anglighandin kéyin , burunqi düshmini bolghan manjular iligha qaytip kelse , özliri üchün xeterlik bolidighanliqini oylap , yurt arisigha chong endishe we qaygha peyda qilghan . Axirida ilining taranchi tun'ganliri birliship , chong - kichik hemmisining mesliheti bilen rosiye ziminigha köchüshni qarar qilghan we yette su wilayitining général - gubérnatorigha xelq namidin erz sun'ghan . Taranchilarning erznamisige yuqurqi östengdin ababekri bolus , rozi bolus sopi niyaz , zikriya bolus bin toxti , muhemmet bolus beg bin nédir , töwenki östengdin molla abdulla bolus , muhemmet eli , hoshur qari bin molla hüseyin , mexpir bin is'haq , abdumanap qazi bin abdurazaq , xoja nemri qazi bin toxti , tahir qazi , nasir qazi , imin qazi , sadir qazi qatarliq 24 kishining möhri bésilghan .

Bu ikki erz mexsus elchi arqiliq gubirnatorgha yetküzülgen . Yette su gubirnatori kolpawskiy turkistan gubirnatorining 20 - iyunda bergen yolyoriqi boyiche bulargha köchüshke ruxset qilghan . Qilin'ghan ruxset yurtqa melum qilin'ghandin kéyin , taranchi , tun'ganlar birlikte rosiyege chiqip yer - suni körüp kélish we öy - tam sélishqa kérek bolidighan yaghach - tashlarni jaylap turush üchün wekillerni saylap bergen . Général kolpawskiy teripidin bu köchmenler üchün chélek deryasi boyidiki yerler bilen ili deryasining ong qanitidiki yerler körsitilip , eger bu körsitilgen yerler yetmise yaki yaramsiz dep qaralsa , chu deryasining yerliridin hetta ewliya atighiche yer élishqa mumkimchiliki bildürülgen . Héliqi yurt saylap bergen wekiller ili ruslargha ötken waqittin béri ilining jenubiy qismigha nachalning ( bashliq ) bolup kelgen izretow digen polkownik bashchiliqida 1881 - yil 3 - iyulda yolgha chiqip 27 - iyulghiche ghaljattin qara baltighiche bikar yatqan yerlerni körüp chiqqandin kéyin , bashqa yerlerge barmastin qaytqan . Netijide her bir bolus wekilliri körgen yerlerdin töwendikidek bölüshiwalghan :

1 . Chong aqsu , kichik aqsu , bayanqazi yerliri we ili deryasining sol qanitidiki ( jenubidiki ) birmunche yerler 839 tütün'ge bölün'gen , yeni xonixay bolusigha bölün'gen .

2 . Charin deryasining töwinige herqaysi bolustin yighip - térip 500 tütün orunlashturulghan .

3 . Chélekning ong qanitigha ( shimaligha ) üch bolus ( qash , qaynuq , bobosun ) tin 2465 tütün orunlashturulghan .

4 . Chélek deryasining sol qanitigha ( jenubigha ) töt bolus ( qash , ara'östeng , baytoqay , araboz ) tin 2694 tütün orunlashturulghan .

5 . Atamqulning töwinidin ( wekiller awwal türgün süyini yaqilap tutqanken , nimishqidur , kéyin ular mundaq bölmeptu ) hazirqi qara su bolusigha 1685 tütün orunlashturulghan ( nilqa , toqquztaradin chiqqanlar hem bir'az sheherlikler .

6 . Chu deryasi bilen aqsu ariliqigha tun'ganlardin 1410 tütün hem sheher tögürügi we sheher ichidiki taranchilar bolup 3340 tütün orunlashturulghan .

Lékin tun'ganlardin birmunchisi bérip qarisa , u yerge belgilen'gen hemme taranchilar mushu kündiki yarkent we uning etrapigha olturup qalghan . Yurt wekilliri yuquridiki pilan boyiche yerlerni körüp qaytip kelgen . Derweqe burunqi waqitlarda yette suning yer - zimini pilanlap ölchenmigen we yaxshi - yaman yerler , suluq - susiz yerler hisapqa élinmighanliqtin , bu wekiller ghaljattin qara baltighiche 1030 chaqirim yerni atliq 24 kün ichide körüp chiqqanliqi sewebidin , yerning yaxshi yaminini obdan bayqap kételmigen . El - yurt köchüshke ghemlinip turghan chaghda ichkiridin ilini manju hökümitige tapshuriwélishqa teyinlen'gen töre 1881 - yili iyunning otturilirida iligha yétip kélip , ilini manju hökümitige toxtawsiz qayturiwalidighanliqini el - yurtqa jakarlighan .

" Manjular taranchi , tun'ganlarni ruslargha bermigüdek , undaq qilghudek , mundaq qilghudek ......" Digen ösek paranglar bilen endishide qalghan xelqni tinichlandurush , yurtning köchüp kétishke ixtiyari bar - yoqliqini bilish üchün , bu kelgen töre el - yurtni arilighan . Töre ilining shimaliy we jenubidiki hemme yéza kentlerni arilap , " manjulardin qorqmasliq we ilaji bolsa öz orunliridin qozghalmay turup qélish " heqqide xelqqe nesihet qilghan bolsimu , lékin xelq köchüp kétish toghrisida üzül - késil tileklirini bildürgen . Omumen köchmenchilikte bolidighan bölgünchilik , musapirliq , weten'ge muhebbet , köchüp baridighan yerde yer su kemchiliki qatarliq mesililerni éytipmu bularni toxtitalmighan . Shuningdek xelq köchüp chiqish üchün töridin ikki yilliq möhlet sorighan . Biraq awwal köchmenlerni bir yil ichide 1882 - yilghiche köchürüp chiqip bolushni oylighan bolsimu , köchüsh bashlan'ghan waqtida ehwal qiyinliship ketkenliktin , ularning telipidek bolup , köchüsh waqti 1883 - yil 10 - martqiche sozulghan , komissar töre sheherge qaytip kélip alahide komissiye teshkillep , köchüshni xalighanlarning hisabini aldurghan . Köchmekchi bolghanlar : taranchilar 11 ming 365 tütün , tun'ganlar 1308 tütün , jemi'iy 12 ming 673 tütün ( texminen 51 ming jan ) bolghan .

Bularning ichide 2000 öylük kishi üchün général gubirnatorning emri boyiche ösek bilen qorghas arisida yer bérilip , qalghan 10 ming 673 tütün üchün bashqa yerdin yer - su bérilmek bolghan .

( Dawami bar )

Shinjang tezkirisi zhornilining 1996 - yilliq 2 - sanidin élindi