Eset sulayman Buningdin texminen 400 yil ilgiri teklimakan qumluqining jenubi girwikidiki kériye bostanliqida ahalilarning nisbiti bilen bostanliqlar sighimchanliqi otturisida tengpungsizliq körülgenidi. Buning bilen bir qisim ahaliler yéngi hayatliq makani izdep kériye deryasining töwen éqinigha qarap sürülüshke bashlaydu.Qurum taghlirining qarliq choqqiliridin bashlinip kériye bostanliqi arqiliq teklimakanning ichkirisige qarap tinmay aqidighan kériye deryasi bu qurghaq makanning kélimatini her waqit tengshep turatti.
Kériye bostanliqi teklimakanning jenubi girwikidiki bostanliqlar bilen qumluqlar otturisiki dé'aléktik birlikning tipik kürünüshi idi. Kériyelikler elmisaqtin buyan yiraqtiki qarliq taghlardin éqip kélidighan derya süyini qedirlep kelgenidi. Ular özliri yashawatqan makanning birxil ichki tengpungluq halitide ikenlikini, bostanliqlar bilen qumluqlarning bir-birini teqezza qilidighanliqini, shundaqla derya süyining hel qilghuch ehmiyetke ige ikenlikini chongqur chüshen'genidi.
Imkaniyet bolsila bostanliq berpa qilish we yéngi hayatliq muhiti yaritish qumluq xelqining da'imliq arzusi idi. Bostanliqlarning kölimi ahalilarning nisbitini sighduralmighan haman ular sirtqa qarap aqatti we derya taramlarning yönilishini boylap yéngi bostanliqlarni izdeytti. Teklimakan girwekliridiki yultuzlardek taralghan chong-kichik bostanliqlar mana mushundaq peyda bolghanidi.
Buningdin 400 yil burun bir top kériyelikler mal-charwilirini heydep derya yönilishi buyiche teklimakanning ichkirisige qarap yolgha chiqti. Ularning qelbide yéngi bostanliq tépishtek büyük istek lawuldap turatti. Ular teklimakan girwikidiki eng axirqi bostanliq- jay kentidin ayrilip uzaq ötmeyla derya yönilishini yittürüp quyushti. Bir xilda lömshüp aqidighan kériye deryasi bu yerge kelgende etrapqa tarilip, cheksiz qum baghrigha singip kétetti. Ularning aldida emdi ne derya, ne toghraq-yulghun, ne uchar qushlar körünmeyti. Bipayan qumluq, bir-birige min'giship ketken barxanlar we yaltirap turghan quyash nuridin bashqa héchnime körünmeyti.
Su menbesidin ayrilishtek birxil wehime tuyghusi ularning wujudigha ichki xatirjemsizlik salghan bolsimu, lékin ular yolidin toxtap qalmidi. Chünki ular bu qorqunuchluq seperge alliqachan tewekkul qilip bolghanidi. Haman bir küni tuyuqsizla ghayiwi bostanliq köz aldida peyda bolidighandek, yépyéngi bir hayatliq makanigha qayta érishidighandek bir güzel tuyghu ularni algha ündeyti.
Ular toxtimay algha qarap méngishti, ghayet zor qum déngizini kéchip, barxanlarni atlidi, qedimki xotenliklerge xas jahilliq we özini pida qilishtek roh bilen algha ilgirlidi. Tejribilik aqsaqalliri bilen mahir padichilirining qumgha singip ketken deya süyi haman bir jaydin sirghip chiqidu, dégen qiyaslirigha sheksiz ishendi. Shunchilik mangghan bolsimu qumluq tügimidi, ekisiche ademlerning sewr-taqiti tügeshke bashlidi, ular hardi, charchidi, ussidi, özlirining qanchilik yol mangghanliqini, nege kélip qalghanliqini, emdi qandaq qilishi kéreklikini uqalmidi.
Tunur otidek aptap, qurghaq hawa, sürrek qumluq, payansiz chöl ularni jismaniy jehettinla xoritip qalmastin, belki yene rohiy jehettinmu soldurdi. Ular ezeldin bunchilik ümidsizlinip baqmighanidi, ejaba, ularning qiyasi xata bulup qalghanmidu, qumgha singip ketken kériye deryasining süyi zadi nege ketti, ata-bowilirining teklimakanning ichkiriside suluq kölchekler, payansiz toghraqliqlar, köz yetküsiz qumushluqlar barmish dégen riwayetliri quruq gepmidu!?.....
Ular - kériyelik mahir charwichilar tunji qétim özlirining hayat-mamatliq tallishidin gumanlandi. Bir ömür qumluq turmushidin chughlighan tejribiliridin shübhilendi. Bu payansiz qumluq alemning u chétigiche tutushup ketkenmidu? Hezriti musamu isra'il quwmini bashlap ken'an chöllükidin chiqip pelestin'ge yétip baralighan'ghu? Tengri ularghimu bir chiqish yoli bermesmu?
Su'allar cheksiz, jawaplar azapliq idi, ular rehimsiz tebi'etning eng qattiq sinaqlirini qubul qilmaqta idi.
Shundaq künlerning biride - yélinjap turghan quyash barxanlar üstige bash qoyghan, zémin shepeq nurigha chömülgen bir deqiqide - ümid tughuldi! bir qush ghaqildighiniche ularning üstidin uchup aldi tereptiki barxanlar keynige ötüp ketti. Ular xoshalliqidin warqiriwetti:
- Su , bostanliq, hayatliq !!!!
Nimjan bulup qum döwilirige yiqilip qalghan kishilerning put qollirigha jan kirdi. Ular öle tirilishige qarimay héliqi qush uchup ketken terepke qarap méngishti. Közlirige issiq yash keldi. Tumurlirida qanliri qayta urghidi, qelbidiki ülüm wehimisi tarap ketti. Shundaq, uchar qush sudin, bostanliqtin, hayatliqtin nishan bermekte! qush uchup ketken yönilishke qarap mangsilar ular chuqum hayatliqqa érishidu....
Ularr qanchilik mangghinini bilmidi, gah yügürdi, gah ömilidi, gah domilidi.... Axir dégendek yiraqtin yapyéshil bostanliq körüldi. Bu jay teklimakandiki bir sirliq möjize idi. Kériye deryasi qumluqqa singip, yer tégide nechche yüz chaqirim sirghip aqqandin kéyin teklimakanning ottura jenubi qisimida yer yüzige chiqqanidi. Bu yerdiki köllerde, sasliqlarda, we tebi'iy bulaqlarda tinmay sirghip turghan sular bük baraqsan yéshil karidor hasil qilghanidi. Toghraqliqlar nechche on klométir da'irige suzulatti. Köz yetküsiz yulghunlar birxilda qizirip turatti. Kichik kölcheklerde béliqlar tinimsiz piltinglayti. Toghraqliqlarda türlük uchar qushlar sayrishatti. Otlaqlarda kiyik jeren, yawa öchke we toshqanlar top-topi bilen xatirjem otlap yüretti. ..
Ular hayat-mamatliq sinaqlardin ötüp, axir teklimakan qoynidiki bu yéshil aralni bayqashti. Musheqqetlik uzun seper axirlashti. Bu yerdiki tinch, pinhan we xatirjem hayat ulargha quchaq achti. Ular bu yerge <<دەريا بويى>> dep nam berdi. Asmanni yépincha, yerni sélincha qilip turup özlirining yéngi wetinini qurushqa bashlidi. Teklimakandiki bu sirliq wetende xoten medeniyiti we uning güzel ülgiliri nahayiti tézla yiltiz tartti. Tewekkülchilik rohigha bay ashu padichilar we ularning ishchan ewlatliri bu yerde ademler bilen haywanatlarning organik birlikidin hasil bolghan hayatliq chembirikini qurup chiqti. Zor küch bilen mal charwilarni köpeytti. Toghraqlarni késip yéngi öylerni saldi. Qum barxanliri otturisidiki bu bostanliqni qandaq asrashni, tebi'iy muhitqa qandaq maslishishni tézla öginiwaldi.
Pütün dunya ularni we ularning bu yéngi jennitini untup kétishti. Emma, ular teklimakandiki bu tenha wetende turup dunyani we alemdiki kishilerni ésidin chiqarmidi. Ular nahayiti tézla öz jemiyitining ijtima'iy birlikini qurup chiqti. Bu ijtima'iy birlikte insap, iman, exlaq we qérindashliq ademler otturisidiki kishilik munasiwetning asasi qilin'ghanidi. Ular özlirining ijtima'iy birlikidiki aqsaligha boysunatti. Jemet aqsaqalimu öz jemetidiki ezalarning hoquqini qoghdayti. Ular üchün emgek qilish, maddi bayliq yaritish we ewlad qaldurushtinmu büyük burch yoq idi. Ular buningdin 400 yil burunqi kériye xelqining medeniyiti, örp aditi we ijtima'iy exlaq mizanlirini bu yerge élip kelgenidi. Shundaqla bularni özlirining sadda we sap qarashliri arqiliq rawajlandurghanidi. Ularning pütkül ijtima'iy birlikide bir xil sap halettiki exlaqi mizan we sheri'et pirinsipliri hökümran orunda turatti. Ular ezeldinla oghriliq, nepsaniyetchilik, zalimliq, yalghanchiliq, hesetxorluq qatarliq nachar qilmishlarni bilmeyti. Ademler ara wapadarliq, rastchilliq, numus, ghoror we öz ara yardem bérishni eng güzel kishilik pezilet dep qarayti. Zamaniwi jemiyettiki bash axiri yoq ziddiyetler, bash qétimchiliqlar, ademler ara saxta munasiwetler bu yerde zadila mewjut emes idi. Shunga ular addi kepilerde yétip, ay dalilarda tünep japaliq turmush kechürgini bilen özlirini da'im erkin, xoshal we xatirjem sézetti. Tebi'iy haywanlarning göshlirini, dora üsümlüklirini, xémiywi terkibi bolmighan ishqarsiz mehsulatlarni istimal qilghachqa, ular nahayiti saghlam we bestlik idi. Uzun ömür köretti. 100 Yashtin uzun ömür körgenler köp salmaqni igileyti. Ularning zor köpchiliki goya tughma téwiplardek adem bedini we rohi dunyasining tebi'et ékologiyisi bilen bolghan ichki birlikni ajayip obdan chüshinetti. Kélimatning isiiq soghoqluqi, tebi'etning haliti we teb'iy ösümlüklerning shipaliq roli arqiliq özlirining mizaj-xilitini qandaq tengsheshni, ichki késelliklerge qandaq taqabil turushni, shundaqla adem bilen tebi'etning garmonik birlikini qandaq saqlashni téximu obdan biletti.
Ularning japaliq perwish qilishi arqsida bu bostanliqta san-sanaqsiz mal-charwilar topi hasil bolghanidi. Ularning héchqaysisi özining zadi qanchilik mal-charwisi barliqini bilmeyti. Ular ezeldin mal charwilirini sanap körüshke adetlenmigenidi. Bu yerde baj séliq, alwang, hashar, buyruq, jerimane dégenler mewjut emes idi. Ularni héchkim héchnimige mejburlimayti. Belki ular hemme ishta angliq, mes'uliyetchan idi. Chonglar hörmetke, kichikler izzetke sazawer idi. Ularning hemmiside küchlük jama'etchilik éngi mewjut idi. Ömlük, ittipaqliqni we omumning menpe'etini hemmidin üstün quyatti.
Ular zéminni söyetti. Tebi'etke hörmet qilatti. Su menbelirini qedirleyti. Her bir tamche suning ular üchün qanchilik qimmetke ige ikenlikini obdan chüshinetti. Her bir tüp toghraqning qanchilik qumni tizginlep turidighanliqinimu yaxshi biletti. Ular bu zéminning yarilishidinla bir xil ichki tengpungluqqa ige ikenlikini, alemdiki jimi shey'ilerning bir-biri bilen zich munasiwette turidighanliqi, tagh, derya, qumluq,bostanliq we gül-giyahlarning öz ara organik birlikte mewjut bulup turidighanliqini chongqur derijide hés qilghanidi. Shunglashqa ular özlirini tebi'etning bir qisimi, zéminning qoghdighuchisi, bostanliqlarning xojayini dep qarayti.
Shundaq qilip, künler aylarni, aylar yillarni qoghlap ötiwerdi. Teklimakan chölining chongqur qatlamlirigha yushurun'gha bu tenha bostanliq jahan özgirishlirin bixewer halda öz muqami buyiche kétiwerdi. Bu yerdiki ademlermu ewlatmu ewlat yashap keldi. Dunya ular üchün 400 yil burun qandaq bolsa, hazir shundaq idi. Cheklik da'iridiki bostanliq we uning etrapidiki bipayan qumluq, uning üstini yépip turghan asman gümbizi.....Mana bular ularning dunyasi idi.
400 Yildin buyan, dunyada talay özgirishler yüz berdi. Insaniyet yéngi déngiz medeniyiti yaritip, sana'et dewrige kirip keldi, amérika qit'esi bayqaldi. Mustemlikichilik dewri axirliship, sherqtiki köpligen ellerde milli azadliq küreshliri ghelibe qildi. Öktebir inqilabi partilidi. Ikki qétimliq dunya urushi yüz berdi. Insaniyet muweppeqiyetlik halda ay sharigha chiqti.... Wahalenki, teklimakandiki bu tenha aralda yashap kelgen ashu kishiler yuqarqi weqelerning héchqaysisini uqmayti. Ular hetta öz etrapliridiki teklimakan girwekliride nechche yüz yildin buyan qanchilighan qismetlerning yüz bergenliki, bir qanchilighan hökümranlarning texitke chiqip, yene bir qanchilirining ghulighanliqini, maxusen eskerlirining xotendiki zorluq-zomburluqlirini, yer islahati, kopratsiyeleshtürüsh, chong sekrep ilgirlesh, medeniyet zor inqilabi, dégen namlardiki debdebilik siyasi shu'arlarni uqmayti.
Ular - tebi'et bilen bir gewde bulup ketken ashu aqköngül kishiler teklimakanning ichkirisidiki xlwet bostanliqta yéqinqi zamanning 400 yilini ene shundaq ötküzgenidi. Ular ichki asiyaning tarim oymanliqigha dümlen'gen tindurma medeniyitini öz rétimi bilen saqlap kelgenidi. Bostanliq xelqlirining, téximu toghrisi xoten xelqining 400 yildin burunqi örp adetliri, eqide udumliri we güzel exlaqlirini dawamlashturup kelgenidi. Ularning turmushida rohi dunyasida zamaniwi jemiyettin ebedi tapqili bolmaydighan güzel nersiler bar idi. Ularning wujudida yiraq ötmüshke tutiship ketken bir chongqurluq, tiniq samagha tarap ketken bir pakliq hemde hayat güzelliki bilen jipsilishp ketken sapliq ekis étip turatti. Ularning turmush usuli, ijtima'iy birliki, diniy qarishi, til alahidiliki pisxik dunyasi qedimki tarim medeniyitining téxi tamamen özgirip ketmigen ottura esir halitige wekillik qilatti. Bu yerdin insaniyet hayatining eng güzel roh ewrishkilirini tapqili bolatti.
Qisqisi, bu jay teklimakandiki tebi'iy folklor muziy idi. Bu yerge hazirqi zaman medeniyitining közni qamashturidighan yaltiraqlirimu, bazar igiligining payda we menpe'etni qoghlishidighan chuqan-sürenlirimu, bügünki ademlerning ziddiyetke, riqabetke tolghan soghuq munasiwetlirimu yétip barmighanidi. Ularning özlirining bu xilwet jennitide teklimakanni quchaqlap 400 yil pinhan yashighanidi. Ular özlirining ashu arilida turup pütün dunyani we insanlarni özlirige oxshash dep tesewwur qilghanidi. Dunyaning qanchilik derijide yatliship ketkenlikini xiyallirighimu keltürmigenidi. Ular dunyada ghayet zor özgirishlerge tolghan yéqinqi zaman tarixida, teklimakandiki <<ئەسھابۇل كەھف>>te riwayetlik 400 yilni ene shundaq ötküzgenidi.
Ular bu yerde zadi qanchilik yashighanliqini éniq bilmeyti. Peqet éside ata-bowiliridin anglighan kériye bostanliqi heqqidiki ghuwa xatirilar saqlinip qalghanidi. Tuyuqsiz bir küni bu yerning riwayetlik tarixi buzup tashlandi. Medeniyetlik dunyaning ashu ademliri bu aralni axir bayqap qaldi. Bu del 20-esirning eng axirqi chariki idi.
Shundaq qilip, teklimakandiki tebi'iy hayatliq arili - derya boyi axir bayqaldi. Medeniyetlik jemiyetning ademliri shölgeylirini éqitip, chishlirini bilep, közlirini qizartip bu yerge yupurulup kélishti. Dunyada téxi özliri bilmeydighan bundaq yaxshi jayning barliqidin heyran bulushti.
Derya boyidiki bu sadda xelqlermu 400 yildin kéyin körgen tunji ademlerdin cheksiz hayajanlandi. Ich-ichidin xoshal bulushti. Dunyaning, insaniyetning özlirini untup qalmighanliqidin qattiq tesirlendi. Ular bu yéngi méhmanlarni eng yaxshi nersiliri bilen kütüwaldi. Ulargha égilip turup éhtiram bildürdi. Özlirining uzaq zamanlardin buyan ademlerge qanchilik teshna bolghanliqini, ademlersiz bu dunyaning jimi güzellikni yoqitidighanliqini iz'har qilishti.
Epsuski, bu yéngi méhmanlarning oylaydighini pütünley bashqa nersiler idi. Ular özlirini qizghinliq bilen kütüwalghan bu sahipxanlarning ajayip saddiliqidin, aq köngüllükidin ichide külüshmekte idi. Ularning temlik kawaplirini, qérin'gha qachilap qoqasta pishurghan alahide gösh ta'amlirini, özgiche kömechlirini achközlük bilen yep turup ulardin qandaq paydilarni ündürüwélishning chotini soqushmaqta idi....
Ular bu yerde yetküche méhman bulushti, yédi, ichti, xuddi amérika quruqluqigha tunji nöwet yétip barghan <<ماي گۈلى>> namliq yelkenlik kémidiki aq tenlikler aq köngül indiyanlarning németlirini qandaq ishtiha bilen yégen bolsa, ularmu derya boyiliqlarning nersilrini shundaq ishtiha bilen yéyishti. Etrapqa toymay béqishti. Bu yerning otlaqlirini, köllirini, toghraq, yulghunlirini, qoy padilirini, yawayi haywanlirini, chirayliq qizlirini qandaq qilip qolgha keltürüshning qoyda garang bulushti.
Shuningdin bashlap, bu yerning derwazisi échiwétildi. Héliqi tunji méhmanlar téximu köp méhmanlarni bashlap kélishti. Türküm türküm yat ademler qayaqlardindur peyda bulushqa bashlidi. Ular bu yerdiki ademlerdin bir munche mejburiyetlerni ada qilish kérekliki heqqide ular zadila anglap baqmighan geplerni qilishti.
Uzun ötmeyla bu yerge gürkirep mashinilar yétip kélishti. Tümür qalpaq kiygen bir munchilighan kishiler namelum bir suyuqluqni izdeshke kirishti. Bir ochum kishiler yéziliq hökümet, ashliq ponkiti, mektep, doxturxana, mal doxturluq ponkiti, radi'o uzéli, soda dukini dégendek ghelite namlar bilen atalghan qurulushlarni sélishqa bashlidi. Ular ezeldin palta tégip baqimighan toghraqlarni késishti. Otlaqlarni buzushti, ademlerdin zadila ürküp baqmighan jeren we toshqanlarni qalaymiqan owlashti. <<توشقان زەدىكى>> Dep atalghan qimmetlik dora üsümlüklerni bir-birlep yulup kétishti......
Bu ishlarning hemmisi shunchiliq tuyuqsiz yüz bergenidi. Derya boyidiki bu qedimki xelq köz aldidiki bu özgirishlerge hang-tang bolghan halda süküt ichide qarap turushti. Ular qanche qilipmu bu rehimsiz ré'alliqni öz tesewwurigha sighduralmidi. Özliri bilen sirtqi dunya otturisidiki ariliqning shunchilik chongiyip ketkenlikige heyran boldi. Ular ezeldin deya boyidiki ahalilerning zadi qanchilik ikenlikini sanap baqmighanidi hem sanap béqishnimu oylimighanidi. Emma bu yerge kelgen kishiler ularning 800 din artuq nupusqa ige ikenlikini éniqlap chiqishti hemde her bir kishining royxétini turghuzdi. Emdi bu yerde ular ezeldin körüp baqmighan yighinlar, yighilishlar, shu'ar chaqiriqlar, buyruq petiwalar, alwang hasharlar peyda bulushqa bashlidi. Ularning xatirjem, tinich we dexlisiz turmushi buzuldi. Ularning qedimdin buyan dawamliship kelgen ijtima'iy birliki we turmush usuli asta asta xirisqa uchridi. Ilgiri ularni pütün dunyadin ayrip turghan 230 klométirliq chong qumluq emdilikte héchqanche tosalghu bulup qalalmighanidi.
Teklimakanning qoynidiki bu sirliq bostanliq ene shundaq bayqaldi. Hazirqi zamanning medeniyetlik ademliri bu tenha aralning riwayetlik ötmüshini ene shundaq axirlashturdi. 400 Yil öz aldigha yashap kelgen, dunya teripidin tashliwétilgen bu ademler ene shu pinhan kechürmishler bilen hazirqi zaman'gha qaytip keldi.
Aridin hesh-pesh dégüche 10 yil ötüp ketti. Hazirqi zaman medeniyitining toxtawsiz qedimi derya boyining qedimi bilen en'enilerge bay séhri küchini xoritip bardi. Bu yerge kélidighan ademler köpeygenséri békik halettiki qedimki medeniyet chembirikimu barghanséri tariyip bardi. Ademler özliri bilen bille medeniyetlik dunyaning xilmu xil zamaniwi baktiriyélirini bu yerge élip kélishti......
Shundaq, quyuq riwayetlerge pürkelgen ötmüsh ghayip boldi. Xuddi alem kémisining ay sharigha qunushini insaniyetning nechche ming yillardin buyanqi ay heqqidiki güzel epsane riwayetlirining séhri küchini yoqitiwetkinidek, hazirqi zaman ademlirining derya boyigha yupurulup bérishi we bu yerni qayta qurushimu bu jayning medeniyet sayahitidiki alahide tartish küchini berbat qildi. Qedimki parlaq tarim medeniyitining teklimakandiki bu janliq közniki hazirqi zaman medeniyitining küchlük zerbisi astida ene shundaq ghayip boldi.
Emdilikte derya boyidiki bu aq köngül kishilerning qimmet qarishida jiddi özgirish yüz bérishke bashlidi. Ular özlirining teklimakandiki jennitining ebedi ghayip bolghanliqini, öz jemiyitining berbat bolghanliqini, shundaqla ilgiri könükken turmush usulining kelmeske ketkenlikini chongqur hés qildi. Adem, dunya, hayat, eqide, exlaq dégen uqumlarning eslidiki menisidin gumanlandi. Shexsiyetchilikning ashu rehimsiz tuqunushta qandaq tiragédiye keltürüp chiqiridighanliqini bashqidin chüshendi.
Derya boyi özining tebi'iy halitidin mehrum boldi. Teklimkandiki tebi'iy éntografiye muziy buzulushqa bashlidi. 400 Yildin buyan qulup sélinmighan öylerge qulup sélinidighan boldi. Ademler bir-birge guman bilen qaraydighan, ish herikette éhtiyat qilidighan, kishilik munasiwette shexsi menpe'etni oylaydighan bulushti. 400 Yildin buyan adem didarini séghinip kelgen bu kishiler emdilikte ayighi üzülmey kéliwatqan ademlerdin bizar bulushqa bashlidi. Siérttin kelgen ademler özliri bilen bille tamaka, neshe, haraq we bashqa ghidiqlighuchi ichimliklerni bu yerge élip kélidighan boldi. Bayliq izdigüchilerning ayagh izliri tegmigen jaylar az qaldi. Üsümlükler, ormanlar, yawayi haywanlar, uchar qushlar, qoy padilar xorashqa bashlidi. Medeniyetlik dunyaning turmush riqabiti we ichki wehimisi asta-asta bu yergimu yétip keldi.
Shundaq qilip, teklimakandiki bu medeniyet közniki qandaq tuyuqsiz bayqalghan bolsa, shundaq tuyuqsizla berbat bulushqa bashlidi. Qedimki kériyeliklerning derya boyidiki 400 yilliq riwayetlik hayati menggü bir chüsh bulup qaldi. Teklimakandiki qanchilighan bostanliqlar we qedimki sheher qel'eler qandaqlarche qum déngizi astida qaldi? Bostanliqlar kölimi qandaq qilip barghanséri tariyip ketti? Derya suliri néme üchün aziyip köller qurup ketti? Kélimat nimishqa qurghaqliship nechche yüz klométirliq tebi'iy toghraqliqlar weyran qilindi? .... Aytimatof toghra éytidu: bügünki künde yüz bérish éhtimali bolghan qiyamet we ékologiye tiragidiyiliri diniy kitaplarda éytilghandek xudaning ghezipidin emes, belki ademlerning özliri teripidin keltürüp chiqirilidu! zémin eslidinla bir xil ichki tengpungluqta yaritilghan, tebi'et ezeldinla jimi mewjudatlar bilen garmonik birlik hasil qilghan, mana mushu tengpungluqni medeniyet uqumining igisi bolghan insanlar öz qoli bilen buzdi. Qedimki tarim medeniyitining bir közniki bolghan deya boyining bayqilishi we nahayiti téz waqit ichide medeniyet ékologiyisining buzulushi bizge yéngidin yéngi wehimilerning hés qildurmaqta.
Shundaq, tarim bizning animiz, biz bu méhriban anidin tughulghan, uning köksidin aq süt émip chong bolghan, uning elley naxshisini anglap hayat güzellkini hés qilghan, uning baghrigha tinip ketken medeniyet tindurmisidin uzuq alghan. Bügünki kün'ge kelgende bu méhriban ana zaman riyazetlidin charchidi, jismi xoridi, chachlirigha aq kirdi. Ichki énirgiyisi xoridi. U heqiqetenmu köp musheqqetler chekti. U yéngi hayati küchke muhtaj! biz uni perzentlik muhebbitimiz bilen asrayli we menggü söyeyli!!!.......
<<تارىم قۇۋۇقى چېكىلگەندە>> Digen kitaptin élindi.
============
Qoshumche:
Paqiliq say
Kériye nahiyisining atchan taghliq rayonida <<پاقىلىق ساي>> dep atilidighan bir jay bolup, bu yerdiki paqilar heddidin ziyade köplügi we chongluqi bilen meshhur.
Bu sayda heddi- hisapsiz paqilar birlikte yashaydighan bolup, eng chongliri qoyning kallisidek, eng kichikliri tirnaqchilik kélidu. Bu jaydin yene ademning bash söngigi chongluqidiqidiki paqilarning bash söngekliri uchraydu. Éytishlargha qarighanda, bu paqilarning mushu yerde bir padishahi bolup, uning chongluqi öchkidek kélermish. (Lékin hazirghiche buni körgen adem yoq) moysipitlerning dellilishiche, 50-60- yillarda bu yerde heqiqeten chong paqilar bolup, qoyning qozisi chongluqidiki paqilar shu yerge otlighili kelgen kalilarning dümbisige chaplishiwalidiken. Kalilar 3-4 kilomitir chapchip-sekrep yiraqlargha barghanda chüshüwalidiken. Bu- paqilarning orun yötkeshtiki bir charisi bolup, taghdiki pishqedemler buni <<پاقىلار كالا مىنىپ، ئوغلاق ئوينايدۇ>> diyishidu. Hazirmu her yili 4-5- aylarda kériyining <<داۋزايار>> <<سېسىق ئىلەك>>, <<يار بۇلاق>> qatarliq chong sazliqlirida san- sanaqsiz paqilar 315- nomurluq dölet mudapi'e tash yolini kisip ötüp, tagh terepke yötkilidu, mighildiship ketken paqilarning yolni késip ötkinini éniq körgili bolidu. Riwayet qilinishiche, pütün paqilarning padishahi taghdiki <<پاقىلىق ساي>> da bolup, her yili nahiye tewesidiki paqilar shu yerge <<تاۋاپ>> qa chiqarmish.
<<تىلسىمات>>Tiki mu'ekkel paqa
Kériye taghlirining <<پولۇ>> digen yéride süzük su étilip chiqip turidighan bir bulaqta, qochqarning kallisidek bir paqa girdidek altunni bésip yatidiken. Bu paqa ashu altun'gha mu'ekkel bolup, qedimdin tartip hazirghiche altunni hichkimge tartquzup qoymay saqlap kelgen iken. Konilarning éytishiche bu qedimqi ulughlar teripidin bent qilin'ghan bir tilsimat bolup, tilsimattiki altunning igisi bar imish. Qachanki altunning igisi tughulup melum bir sewep bilen shu yerge bérip qalghanda héliqi paqa altunni özi élip chiqip aldigha qoyarmish.
Körgüchilerning qeyt qilishiche, peqet yiraqtinla bu paqini körgili bolidiken. Yéqinlashsa xiris qilidiken. 90- Yillarda kériyilik bir yigit gaz miltiqi bilen heywe qilip, altunni élish üchün bulaqqa yéqinlashqan. Héliqi yigit miltiqni tengligende ushtumtut süydüki qistap, qip- qizil qan siygen we hushidin ketken.
Éytishlargha qarighanda, bundaq ishlar ilgirimu köp qétim sadir bolup, kishiler altunni élishtin hezer eyleydighan bolghan.
Ghayet zor qum tagh <<بۇغرا قۇم>>
Kériye nahiyisining oytoghraq yézisida <<بۇغرا قۇم>> diyilidighan bir qum tagh bolup, bu qum tagh birla choqqidin terkip tapqan. Yerdin qarisa qumtaghning uchi körünidu, emma chiqip qarisa üstide bir oymanliq bolup, shu yerde bir dane qebre bar. Qebre üstige kona bir yaghach salasun qoyulghan we tugh sheddiler ésilghan bolup, yerlik xelqler bu qebrini <<بۇغراقۇم پادىشاھىم>> dep atishidu.
Ejeplinerlik yéri shuki, bu qumtagh chölde bolmastin mehellining otturisida. Etrapi derexzarliq bolup, közitishlerge asaslan'ghanda, bu qum tagh yildin-yilgha égizlewétiptu.
Konilar bu qewride<< بۇغراقۇم پادىشاھىم>> deydighan bir zat yatidu. Qebrige qalaymiqan chiqsa we qebrige chéqilsa teqsirat kétidu dep qarishiken.
======================
Anglishimche bu jennettek makan deslepki qedemde bayqalghan chaghda , béyjingda chiqirildighan bir zhornalda teklimakan qumliqida téxiche iptida'i jem'iyette yashawatqan bir türküm ahalilar bayqalghanliqi yézilghan , kiyin moskiwaning parizh shehride << كېرىيە دەريا بۇيى يېزىسى ئۆرىپ - ئادەت تەتقىقات ئىلمى مۇھاكىمە يىغىنى >> échliptiken .
Kiyinche bizning birqisim alimlirimiz bu ahalilerning iptida'i emeslikini ulaning qaysi bir sulalide kériye aymiqigha qarashliq bir yurt ikenlikini ezeldin hökümitimizning bashqurishi astida << خۇشال - خۇرام >> << باي - باياشات >>yashawatqanliqini sherhiligen , shundaqla téxi birqisim qebrilerdin , xangjuning yépikini , jindéjinning sapal far - fur buyumlirini tépip özining qarshining toghriliqini ispatlighan . ( Ashu buyumlarni qaysi shum qaghining shu yerge ekilip ............. Heyranmen !!!)
Téximu qiziqi 2 yilinng aldida kériyede bir sayahet bayrimi boldi , shu waxtida bizning bir qisim milletdash atalmish << تارىخشۇناس >> lirimiz , bu güzel makanda jungguning qedimqi zaman tarixda yashap ötken telimatchi lawzining öz shagirtlirigha telim bergenlikini ,shundaqla téxi lawzining shu yerde yashap ötkenlikini qeyt qilip qorqmay téxi bu makan'gha << لاۋزىنىڭ يۇرتى >> dep nam qoyghan . ( Mushu sepsete aghzidin qandaqmu patqandu dep oylap qaldim .) Towa, towa , bu xewerni anglighan waxtimda qanchilik heyran qalghanliqimni til bilen ipadilep birelmeymen , kiyin anglisam burnining astigha nan yigen birsi tuluqsiz ottura mektepning 1- yilliq tarix dersidimu laawzining xuangxi deryasi wadisida yashighanliqini yazghanliqini otturgha quyup kiyin law xétini lung xétigha özgertip << لۇڭزىنىڭ يۇرتى >> << ئەجىدىھا يۇرتى >> dep nam qaptu .
Towa dep asta yaqamni chishlidim .
Yéghi yandin ................. Dégen shude .
Néme ilaj << ئۆ زمىللىتىنىڭ تارىخىنى بىلمىگەن مىللەت ، باشقىلار يېزىپ بەرگەن تارىخنى ئۆگىنىدۇ. >> kim éytqan hékmet bolghitti .
