(Meshhur shexisler) Tömür xelpe

Tömür xelpe 1891-yili turpanda ishlemchi (kariz chapquchi) a'iliside tughulghan . Uning dadisi heddidin ashqan alwang-yasaq destidin a'ilisidiki töt janni baqalmay , 1893-yili yaz peslide qumulning qoray yizisigha köchüp birip yerlishidu . Biraq qoray yizisi qumul wangigha qarashliq bolghanliqi üchün , bu yerdiki alwang-yasaq téximu éghir idi .Shunga , bu yerdimu kün ötküzüsh tes bolup , 1905-yili emdila 14 yashqa kirgen tömürni élip ürümchige kilidu-de , yaz künliri nenmin sirtida kisek quyidu , qish künliri badawandiki kanlarda yallinip kömür qazidu . Lékin ürümchidimu jan biqish qiyin bolup , axiri qumulgha qaytip birip , qumul bazirigha orunlishidu we tömürni yaghachchiliqqa shagirtliqqa biridu . Zirek we eqilliq tömür uzaq ötmey yaghachchiliqni obdan üginiwalidu . Uning dukini bazarda bolghanliqi üchün , hökümet wang üstidiki shikayetlerni köp anglap , izilgüchi xelqler bilen ezgüchi sinip otturisidiki asasi zidiyetni chüshiniwlidu .
1907-Yili qumul dihqanliri rejep aka bashchiliqida qozghilang kötürgen bolsimu , biraq qumul wang teripidin paji'elik basturilidu .Bu ish tömürni segekleshtüridu .Shunga ,u herqitim wang ordisidikilerning adem urghan we adem öltürgen zorawanliqlirini anglighanda qattiq ghezeplinip : ''rejep aka hayat bolghan bolsa , dihqanlar üchün choqum intiqam alghan bolatti ''deydu .
Bir küni , tömür xelpe wang ordisidikiler teripidin chong derexke baghlap urup , chala ölük qilip qoyulghan bir déhqanni ustisining öyige élip birip dawalap saqaytidu , uning bu yaxshi xisliti pütün qumul yézilirigha tarqilidu . Déhqanlar '' bu qaltis batur baliken-he ,bu waqitqichimu wang jazalighan kishini qumulda héch kishi qutulduralighan emes......... '' Déyiship , tömür heqqide teripler qilishidu .
Déhqanning yariliri saqiyip a'ilisige qaytish waxtida uni uzitip mangghan tömür : '' siz obdan saqiying , bizmu rejep akidek wang ordisini taqiwitimiz , xuda nusret ata qilsa , wangni qumuldin qoghliwitimiz ...... '' Deydu . Tömürning bu sözliridin déhqanlar we uning ustisi nahayiti razi bolidu .Tömürning qolidin ish kilidighanliqi (weqe tiriydighanliqi) ni oylap ,shu künidin bashlap uni asraydu . Shundaqtimu tömürning héliqi déhqanni qutuldurghanliqi toghrisidiki xewer ordigha anglinidu , wang tömür xelpini tutushqa buyruydu .
1910-Yili , tömür xelpe ikkinji qitim özi yalghuz ürümchige kilidu , bu chaghda uning ata-anisi ölüp ketkenidi . Mushu mezgillerde shinjangning seyyare silawchisi lyenküy ornini yuen daxuagha ötküzüp bergenidi . Yuen daxua shinxey inqilabining ot yalqunining pütün shinjanggha tutiship kitishni tosush üchün , ichkirisidin yangzénshinni chaqirtip kélip uninggha xuyzulardin chirik tutup besh bataliyon teshkilleshke buyruydu .
Bu künlerde tömür xelpe weziyetke intayin diqqet qilidu ,ichkiridiki inqilawi partiye ehwalini , jumhuriyet ornitilidighanliqini anglaydu . U ipi kelse herket qilish üchün qumulgha qaytidu .Tömür xelpe ürümchide körgen we anglighanlirini ustisigha bir-birlep sözlep biridu we axirqi hisabta ölüp ketsimu rejep akisining intiqamini almay qoymaydighanliqii toghrisida qesem ichidu . U shuningdin bashlap inqilap yolida izdinidu .
Tömür xelpe ilidiki shinxey inqilabining ghelbe qilip ürümchige qarap yürüsh qilghanliqi toghrisida éniq xewer anglighandin kiyin , qumul déhqanlirigha ichkiri ölke we ili inqilawini teshwiq qilidu we ashkara halda '' qumul wangning küni az qaldi '' deydu . Tömür xelpe qutquzup qalghan hiliqi dihqan hemmila yerda tömür xelpini teriplep teshwiqat ilip baridu , jümlidin uning xelq ichidiki abroyi ösidu qumul déhqanliri zor ümüt ghilen wangning aghdurilishini kütmekte idi .
1912-Yili 1-ayda , yuen daxua ölke merkizige qarap kétiwatqan ili xelq qoshunini tosush mexsitide , qumul wangigha 500 esker ewetish mexsitide buyruq biridu . Qumul wangi xelqqe özini körsitish mexsitide : '' yuen daxua manga ishinidu , mining wangliqim menggü saqlinidu , kimki wang aghdurilidu deydiken , kallisi ilinidu ! '' dep xelqqe tehdit salidu hemde özi üchün tehdit dep hésaplighan ademlerni eskerlikke alidu , tömür xelpe özlikidin esker bolidu .
Yingidin eskerlikke ilin'ghan 500 kishi qumuldin yolgha chiqidu . Tömür xelpe yol boyi qozghilang qilish toghrisida teshwiqat élip baridu we özlirini ilip mangghan xenzu bashliqni palta bilen chépip öltüridu . 500 Esker tömür xelpini qoldin qolgha ilip kötüridu we uni serdar qilip belgileydu . Bu qoshun keynige qaytip , chaqmaq tizlikide qumulgha basturup kiridu , déhqanlar ulargha kilip qoshulidu . Shuning bilen , inqilap bashlinidu . Sheherge qamalghan shah mehsut bilen sheher ambili bey wénchaw yuen daxuadin yardem soraydu ......
1912-Yili 3-ayning 11- küni , ching sulalisining axirqi xani shuentung özining texittin chüshkenliki toghrisida pütün memliketke jakarlaydu . 3-Ayning 27-küni , yuen daxuamu shinjangning seyyare silawchisiliqidin istépa biridu . Uchaghda hökümet yang zénshinni shinjanggha tutuq qilip teyinleydu . Tömür xelpe bashchiliqidiki qozghilangchilar bu xewerdin heqiqeten xushallinidu , jümlidin '' shah mehsut ordidin chiqip ketsun ! déhqanlar üstidiki alwang-yasaqlar bikar qilinsun ! '' digen xitablar bilen shah mehsutni qistaydu .
Yang zénshinn bar kölde turushluq herbi qoshun bashliqi yé shingfugha qumul qozghilangchilirini basturush toghrisida buyruq béridu .
Tömür xelpe bar köldiki herbi qoshunning qumulgha yürüsh qilghanliqini anglap , düshmen'ge taqabil turidu . Yé shingfu qoshunni bashlap nensen éghizigha kelgende oq tégp ölidu , qisimliri teslim bolidu , nurghun qural ghenémet élinidu we qozghilangchilar sani 2000 din ashidu .
1912-Yili 6-ayning 5-küni , yuen daxua ichkirige qaytmaqchi bolghinida , yang zéngshin uninggha chyen guangxuey birliship qozghilangni basturush buyruqi béridu .
Yuen daxua bilen chyen guangxey birliship qozghilangchilargha hujum qilidu . Tömür xelipe bu urushtimu köpligen qoral ghenimet alidu (yuen daxua , chyen guangxeyler 6-ayning 15-küni yingilip ,ichkirige kitidu ).
Jiddi urush hazirliqida turghan yang zingshin buningdin xewer tapqandin kiyin , pilanini özgertip hiyle-mikir pilanlaydu . U ordidiki uyghur tilini bilidighan hakimdin töwenrek emeldar jang seytingni tömür xelpe bilen söhbet qilishqa ewetidu . On kün élip birilghan söhbet netijisiz bolup , jang seyting qaytidu .
Yang zéngshin köp oylinish arqiliq , tömür xelpining eng yiqinliridin bolghan muhemmetjan hapiz digen kishidin tömür xelpige xet ewetidu . Bu xette mundaq diyilgenidi : '' men sizning isyan kötürishingizning qumul wangigha qarshi turush ikenlikini, hökümet bilen qarshilashmaqchi emeslikingizni obdan chüshinimen , silerning herkitinglargha nispeten mining bashtin-axir ziyankeshlik qilish niyitim yoq .... '' Diyilgen .
Del shu küni yangzéngshin qumul ambili bey winchawgha yazghan bir parche mexpi xitide : '' tekshürüshlerge qarighanda, tömür qara niyet adem iken , asiyliq qilish üchün özlüksiz shughulliniwatidu ... Piqir tutuq kelgüsidiki balayi apetning aldini ilish üchün uni qet'i basturush niyitige keldim ....'' (Yangzéngshin : '' istighbar hojrisida yizilghan xatiriler '' 2-toplam)
Tömür xelpe muhemmetjan hapizdin : ''siz yang tutuqqa (qomandan yanggha) ishinemsiz ? Yang tutuqning manga ziyankeshlik qilish niyiti bolmisa , nime üchün köp qitim esker ewetip bizni yoqitishqa urunidu ? Yang tutuq min'goning tutuqi turup , nime üchün ching sulalisi xanliqi qumul wangigha belgilep bergen hashar tüzümini emeldin qaldurmaydu ?...'' Qatarliq 10 nechche su'al qoyidu . Muhemmetjan hapiz jawap birelmey qaytidu
Bu hiylisini emelge ashuralmighan yangzéngshin xuyzu bataliyonining komandiri li shufu , ichki ishlar kabéntining bashliqi wang jayi gensu -shinjang teptish xadimi yuen sang qatarliqlarni 1913-yili 3-ayda söhbetke ewetidu .
Li shufu puxrache yasan'ghan bolup , dini bilimni ishqa sélip , islam mötiwerliri qiyapitige kiriwilip , tömür xelpe turghan öyge kirish bilen tekbir iytip , qur'an kerim we peyghember eleyhissalamning hedislirining menisini yiship , neqil keltürüp söz bashlaydu we yangzéngshin ewetken alaqini oquydu . Yangzéngshinning xétide mundaq diyilgenidi ; '' Birinji , qumul wangning dihqanlarning üstige qoyghan her'aydiki yette künlük hashar tüzümi .Kki kün'ge qisqartilidu . Ikkinji ,qozghilangchilar qoshuni hökümetning atliq bataliyonigha özgertilip , tömür bataliyon komandiriliq wezipisini öteydu we ölke merkizige birip orunlishidu . Üchinji , qoshundin qaytip déhqanchiliq qilishni xalaydighan qozghilangchilarning hemmisi esli yurtigha birip ,déhqanchiliq qilishqa orunlashturilidu ....'' Li shufu bu xetni oqup bolghandin kiyin , bir ayet oqup du'agha qol kötürüp yene tekbir bashlaydu . Islam dini qa'idisi boyiche tömür xelpe tekbirge qoshulush we du'agha qol kötürüshke mejbur bolidu .
Buning bilen tömür xelpe yangzéngshin qoyghan yuqiriqi üch shertni shertsiz qobul qilghan bolup qalidu .
Bu pursettin paydilan'ghan yang zéngshin nahayiti ustiliq bilen quwluq-shumluq ishlitip , qumuldiki herqaysi tebiqidiki zatlar we xelqlerni arqa-arqidin taghqa chiqirip tömür xelpini tebrikleydu we qa'ide boyiche ''xelipe'' dep ataydu .
Tömür xelipe qisimni bashlap ürümchige kilidu bu paji'ening bashlinishi idi . U chaghda ürümchining sherqi kichik derwazisi sirtida bir-birige tutiship turidighan igiz gazarma bar idi . Biri , sherqi gazarma bolup , shor bulaqqa ,yene biri gherbe gazarma bolup , dungmin'gha yiqin idi .
Tömür xelpe qisimini sherqi gazarmigha orunlashturidu . Gherbi gazarmigha yang zéngshin özining sadiq adimi bolghan ma fushing (matitey) bataliyonini orunlashturidu .
Tömür xelpe ürümchige kelgendin kiyin yang zéngshin endishe qilip bi'aram bolidu . Shuning bilen ,imkaniyetning bariche uni ujuqturush gherizide tömür xelipining tungchisini sitiwilip , tömür xelipini nazaret qilsa , yene bir tereptin , mafushinggha hushyar turush toghrisida buyruq biridu . Mafushing 1913-yili 9-ayning6-küni rozi héytni tebrikleshke teyyarliq körüsh bahanisi bilen tömür xelipini gherbi gazarmigha aldap élip kilidu we qolgha alidu . Tömür xelipining qoshunini öz gazarmisida qoralsizlanduridu ., Uni türmide qiyin-qistaqqa alidu . Xa'in ilgiriki söhbetlirini pash qilidu yang zéngshin qaqaqlap külginiche tömür xelipige : '' gunah mende emes , mana bu öz adimingiz , men sizning baturluqingiz we eqil-parasitingizge ishinimen . Sizge kelgen ölümni tengri aldidimu mendin körmigeysiz ölüm aldida men sizning qatilingizni öltürüp , siz üchün intiqam ilip birimen '' deydu-de xa'in tungchini öltürüshke buyruq chüshüridu .
Xa'in nale-peryat qilghanda , '' öz millitige wapa kelmigen sen ittin manga wapa kilettimu ?...''Deydu yang zéngshin uninggha .
Mafushing tömür xelipini itip öltüridu . Etisi ordigha teklip qilin'ghan orda emeldarliri we jama'et erbabliri tömür xelipige herbi tüzüm boyiche ölüm jazasi birilgenlikini ilan qilidu . Pishqedem yingjang rozi haji yang zéngshin'gha qattiq naraziiliq bildüridu . Yang zéngshin bu ishni mafushinggha dönggep qoyidu .
Xelq ammisi daghdughiliq matem murasimi ötküzüp ,tömür xelipining jesitini xangchingdiki qebristanliqning hazirqi xangching meschitidin 50 qedemler ichkiridiki bir jaygha depne qilidu .
Tömür xelipe wapatidin kiyin , uning qolidiki 300 neper jengchini qoralsizlandurup qumulgha apirip qoyimiz , digen bahane bilen élip mingip guchungdiki chwenzigey digen yerdin ötkende , aldin teyyarlap qoyghan qisimliri arqiliq qirghin qilip tügitidu .
Tömür xelipe öltürülüp 18 yil ötkendin kiyin ,xojiniyaz haji bashchiliqidiki qumul dihqanlar qozghilingi partilaydu , qozghilang yalquni tézla pütün shinjangni qaplaydu .

Menbe : ''shinjang yiqinqi zaman tarixidiki meshhur shexisler '' namliq kitab.