От юрәк язғучи Абдухалиқ Уйғур

Талантлиқ шаир Абдухалиқ Уйғур Абдурахман оғли 1901 - йили 2 - айниң 9 - күни Турпан шәһридә содигәр аилисидә туғулған. Униң аилиси өз дәвригә нисбәтән мәрипәтлик аилә еди. Абдухалиқ Уйғур 5 йешидила савадини чиқарған болуп, 12 яшларға кәлгәндә диний мәктәптә оқуп, әрәп, парис тиллирини үгәнгән вә классик шаирларниң әсәрлиринии оқушқа башлиған.
1916 - йили чоң дадиси Миҗит Һаҗи сода билән Росийигә барғанда, уму биллә берип, Росийиниң Шәмәй (һазирқи Семипалатинск) шәһиридә рус тил - йезиқини үгиниду. Турпанға қайтип кәлгәндин кейин йәнә Турпан йеңи шәһәрдики шөтаңға кирип хәнзу тил йезиқини өгүниду вә әла нәтиҗә билән мәктәпни тамамлайду. Бу җәрянда у хәнзу классик әдәбияти билән тонушупла қалмай, һазирқи заман әдәбияти тоғрисидиму муәййән саватқа егә болиду. Әйни дәвирдә у дост бурадәрлиригә хәнзу килассик әдәбиятиниң "Су бойида", "Қизил равақтики чүш" романлириниң мәзмунини сөзләп бәргән вә сун җоңшән әсәрлирини оқуп, демократийәгә нисбәтән тонушини өстүргән. Әнә шу мәзгилләрдила Абдухалиқ Уйғурниң идийисидә фиодал конилиққа, хурапатлиққа вә наданлиққа қарши туруп, илим - пәнни умумлаштуруш арқилиқ җәмийәтни өзгәртиш ғайиси туғулған.
1923 - йили Абдухалиқ Уйғур Мәхсут Муһити қатарлиқлар билән биргә 2 - қетим Совет иттипақиға берип, йәнә 3 йил илим тәһсил қилиду. Бу җәрянда у пошкин, лермунтов, толостой вә горки әсәрлирини оқуп рус әдәбияти билән тонушиду. шундақла өктәбир инқилабиниң ғәлибисини өз көзи билән көрүп, нәзәр даирисини кеңәйтиду. 1926 - йили вәтәнгә қайтип келипла йеңичә илим - пәнни тәрғип қилип, хәлиқни ойғитиш үчүн гезит җурнал нәшр қилишқа һәрикәтлинип, Турпанда басма завути қурушни тәшәббус қилиду. Лекин әксийәтчи, миллитарис яң зишиң һөкүмити буниңға йол қоймайду. Шуниңдин кейин Абдухалиқ Уйғур Турпан астанидики мәхсүт муһити, пичандики искәндәр хуҗа қатарлиқ кишиләр билән 1927 - йили" ақартиш уюшмиси" намида бир мәрипәт җәмийити қуруп, ианә топлап Турпан йеңишәһәрдики Нияз Сәйпуң дегән кишиниң қорасида бир йеңи мәктәп, кейинки йели йеңишәһәр ақ сарайда "Һөрийәт мәктипи", кона шәһәр җәнубий қувуқта йәнә бир мәктәп ачиду...
Бу дәвирдә Абдухалиқ Уйғурниң иҗадийитидә зор илгириләшләр болиду. Униң шеирлиридики чоңқур сиясий мәзмун, өткүр исянкарлиқ садалири һәтта әйни дәвирдики мустәбит һакимйәтни әндишигә салиду. Һөкүмәт уни шеир йезиштин, хәлқни униң шеирлирини оқуштин чәкләйду.
Өз ғайиси йолида тиз пүкмәс роһқа егә Абдухалиқ Уйғур 1932 - йили 11 – айда "Ойған", "Ачил" дегән шеирлирини ақ рәхткә чоң хәтлик қилип йезип, кочиларға чаплап, әксийәтчи һөкүмәтниң һәйвисигә тақабил туриду.
1932 - йили 12 - айниң бешида Турпан вә Қумулда деһқанлар зулумға қарши қураллиқ қозғилаң көтүриду. Қумул деһқанлар қозғилиңини бастурушқа барған шиң шисәй 1933 - йилиниң бешида Үрүмчигә қайтишида Турпанға кәлгәндә Абдухалиқ Уйғур вә униң бирқанчә сәбдишини деһқанлар қозғилиңиниң мәниви тәрғибатчиси дәп қарап тутқун қилип турмигә ташлайду. Җаллат шиңшисәй 1933 - йили 3 - айниң 13 - күни уни сәбдашлири билән қошуп Турпан шәһириниң Йеңи шәһәр қазихана мәсчитиниң алдида қәтли қилиду. Абдухалиқ Уйғур бойниға қилич тәңләнгәндиму дүшмәнгә баш әгмәй, батурларчә көкрәк керип, хәнзучә, уйғурчә ялқунлуқ нутуқ сөзләйду. Бойниға қилич урулғанда "Яшисун әркинлик!", "Яшисун азадлиқ!" дәп яңрақ шуар товлап қәһриманларчә қурбан болиду....

Ойған
(Абдухалиқ Уйғур)

Әй пеқир уйғур ойған, уйқуң йетәр,
Сәндә мал йоқ, әмди кәтсә җан кетәр.
Бу өлүмдин өзүңни қутқазмисаң,
Аһ, сениң һалиң хәтәр, һалиң хәтәр.

Қоп, - дедим, бешиң көтәр! Уйқуңни ач!
Рәқибиң башини кәс, қанини чач!
Көз ечип әтрапқа обдан бақмисаң,
Өлисән арманда бир күн наилаҗ.

Һелиму җансизға охшайду тениң,
Шуңа йоқму анчә өлүмдин ғемиң?
Қичқарсам қимирлимайла ятисән,
Ойғанмай, өлмәкчиму сән шу петиң?!

Көзүңни йоған ечип әтрапқа бақ,
Өз иқбалиң һәққидә ойла узақ.
Кәтсә қолдин бу ғәнимәт пурсити,
Келәчәк ишиң чатақ, ишиң чатақ.

Ечинар көңлүм саңа әй уйғурум,
Сәбдишим, қериндишим, бир туққиним.
Көйүнүп һалиңға ойғатсам сени,
Аңлимайсән зади немә болғиниң?

Келиду бир күн пушайман қилисән,
Тәктигә гәпниң шу чағда йетисән.
"Хәп!" десәң у чағ үлгүрмәй қалар,
Шунда Уйғур сөзигә тән берисән.

Айрилмиғил

Һиммитиңдин, ғәйритиңдин ол, вәликин қайрилмиғил,
Һәқлиқин билгән йолуңдин җанни бәрвәликин қайрилмиғил.

Маиниң көп болсиму, қорқмай уруп алдиңға бас,
Тағуташ, дәря улуғ сөзләргә сән таң қалмиғил.

Ат өзүңни бәһригә, яғәриқ бол, тап гөһәр,
Ширнә йолвас кәби басқан изиңдин янмиғил.

Төт тәрәп яв һувлишип, сәккиз тәрәп тиғ кәлсә,
Елишип қанға боял, номусни һәргиз санмиғил.

Кимки һәқ йолға қәдәм қойса утуқ мутләқ шуниң,
Буничүн болғай кийин дәп, йоқ хиялға қалмиғил.

Сән Вәтән-милләт дисәң, тарихта намиң қалғуси,
Бол җәсур, али нишан, көлчәк-булаққа қанмиғил.

Абдухалиқниң сөзин сeн биәтибар билип ,
Ушбу виҗданни кейин пүтмәс азапқа салмиғил.

Нә қилай

Достлирим, йорумиған зулмә заманни нә қилай,
Басқили болмас тикәнлик бу заманни нә қилай.

Әй пәләк, саңа қарап чәрх һәм тәтүр болди раван,
Йол тунуп юрәлмигән қариғу заманни нә қилай.

Нәгә барсаң барчиниң ағзида дәрди бар вәтән,
Һардуқи, тибиби йоқ, дәртлик заманни нә қилай.

Сөзлигәндә ушбу күндә барчә хәлқ ағзида бар,
Сөзлисәм қәлблири парчә яранни нә қилай.

Булбул билән қағини бил пәрқ қилмас һечкиши,
Булбули бичаригә зиндан җаһанни нә қилай.

Чәрхи гәрдун тәскири билмәк керәк яранлирим,
Тәскири чәрхлиқ болуп қалған заманни нә қилай.

Турпан Йеңишәһәр базиридики бир халта кочиниң ичкирисидә, азадә һойлидики парта- орундуқлар қоюлған, қара тахтай есилған йоруқ синипта гәвдилик, сумбатлиқ, көзлири оттәк йенип турған, чирайидин өз ишидин сөйүнүватқан, кишиләрдә болидиған бир хил мәмнунлуқ тәпчип турған бир йигит гүлдәк тизилип олтурған 13 мәсүм балиға дәрис өтмәктә еди. Мана бу Абдухалиқ Уйғур болуп, у омақ балилириниң өзигә тәлмүрүп разимәнлик билән қарашлири, хәтләрни қетирқинип мәшиқ қилишлири, оқушқа шунчилик қизғинлиқ билән берилишлиридин аләм чәшадлиққа чөмәтти, вуҗуди күч-қуввәткә толатти.... Бирақ, ойлиған иш ахири йүз бәрди, аридин көп өтмәй бир күни җиса вә сопи, ишанлар синипқа бастуруп кирип, балиларни һәйдәп, парта- орундуқларни чеқип, мәктәпни тақивәтти. Ғәзәпләнгән Абдухалиқ Уйғур буниңлиқ билән тохтап қалмиди.
У йәнә бир қетим ғәйрәткә келип, Һәмдулла Әләм ахунум, Мәхсут Муһити, Һесамидин Зупәр қатарлиқ тәрәққийпәрвәр кишиләрниң қоллиши вә иқтисадий җәһәттин ярдәм бериши билән Йеңишәһәр оймандәңдә йәнә бир қетим мәктәп ачти. Мәктәп дәрсликигә һесаб, җуғрапийә, һөснихәт, әхлақ, дин дәрси, әсри саадәт вә башқилар киргүзүлди. Яш балиларниң юмран вә чүчүк авазлири чаңилдап Турпан асминини ләрзигә кәлтүрди. Мәктәпниң шөһрити чәт җайларғиму тарқилип, Гучуң, Пичан, Астанә, Тоқсунлардин оқушқа тәшна болған балилар келишкә башлиди. Абдухалиқ Уйғур қатарлиқ оқутқучилар балиларни қандақ қилғанда яхши оқутуш, қандақ қилип саватини тез чиқириш җәһәтләрдә җан көйдүрүп ишлиди. Аридин узун өтмәй Кона шәһәрдә йәнә бир синиплиқ мәктәп ачти. Йеңишәһәрдики мәктәп 2- йилиға қәдәм қойғанда оқуғучилар тәңшилип хелила көзгә көрүнүп қалди. Мәктәп һойлисида һәр хил гиминастика, нутуқ сөзләш, дикламатсийә паалийәтлири өткүзүлгәндә әтраптики кишиләр һәйран болуп қизиқсинип көрүшти, оқутқучи, оқуғучиларға қайил болушти. Нәтиҗидә биртүркүм кишиләр келип, оқуш тәлипини билдүрди. Буниң билән Абдухалиқ Уйғур қатарлиқлар бир синиплиқ чоң яшлиқлар синип ачти. Буниң тәсири муинтайин яхши болди.
Мәктәп ечиш чәкләнгән ашу дәврдә хейим-хәтәрдин қорқмай, өз йенидин пул чиқирип мәктәп ечип, халис бала тәрбийиләштәк роһни һәқиқий пидакар, улуғ роһ демәй болмайду. Һазирқи дәвримиздиму бир қисим бейиған мәрипәтпәрвәр карханичи, тиҗарәтчиләр өз пуллирини мәктәп, бағча, дохтурхана селиштәк саваблиқ ишларға ишлитиватиду, уларни Абдухалиқ Уйғурниң роһи йөлигәй!

Ләнәт саңа залимлар

Түмән ләнәт саңа хәлқтин,
Қан ичкүчи вәһший залимлар.
Гунаһсиз хәлқни қирған,
Вә йиртқуч вәһший залимлар.

Тинч ятқан пиқир-пуқра,
Сәбий мәсум оғул-қизни.
Ичип қанини апәтләр,
Чачқучи вәһший залимлар.

Үч шеир

Адими алмаштию, йоли, түзүк алмашмиди,
Җин дегәнниң ишлири мисқалчиму қамлашмиди.

Яң өлүп тапти ләһәт, болмамдикән җумһурийәт,
Бәрмисә җумһурийәт бу ишлири қамлашмиди.

Ети җинниң өзи җин, җинниң күни болғай қийин,
Етибари бир тийин, қилған иши қамлашмиди.

Абдухалиқ нәррә тарт, әнә қалқан, әнә ат,
Ухлап йетиш бәк уят, җинниң иши қамлашмиди.
1928-йили

2
Һиммитиңдин, ғәйритиңдин өл, лекин айрилмиғил,
Һәқлиқин билгән йолуңдин җанни бәр, қайрилмиғил.

Манииң көп болсиму, қорқмай үзүп алдиңға бас,
Тағу-таш, дәря улуғ сөзләргә сән таң қалмиғил.

Ат өзүңни бәһригә, я ғәрқ бол, я тап гөһәр,
Ширнә йолвас кәби басқан изиңдин һеч янмиғил.

Төт тәрәп яв һувлишип, сәккиз тәрәп тиғ тәңлисә,
Ишип қанға боял, номусни һәргиз сатмиғил.

Кимки һәқ йолға қәдәм қойса утуқ мутләқ шуниң,
Бу нечүк болғай кейин дәп, йоқ хиялға қалмиғил.

Сән вәтән, милләт десәң, тарихта намиң қалғуси,
Бол җәсур, алий нишан, көлчәк булаққа қанмиғил.

Абдихалиқниң сөзи дәп етибар қилмай қилип,
Ушбу виҗданни кейин пүтмәс азабқа салмиғил.
1929-йили

3
Қанчилар йатса булуңда арисиз әпйон шорап,
Қанчилар шопаңда ичсә мәст болуп хәмрә-шараб.
Әй чирағу, әй һарақ, барму номус, бәргил җавап?
Сән билән болмамдикән, бу һалимиз зәбун, хараб?

Кәлди дәп меһманни аңлап, вай исит кәпқалғиним,
Маңа өлүм бу һарамға тәң шерик бопқалғиним,
Турғинимдин яхширақтур, өйгә кетип қалғиним,
Абдухалиқ олтуруп, һеч тапмиғай мунда саваб.
1932-йили

Йеқин болди

Һава өзгәрди әй достлар, биләмсән қайси чағ болди?
Узун яз мәвсуми өтти, бу залим қиш йеқин болди.

Техи ухлап ачалмай көз, ятурсан немә болғанду?
Ая ихван йиқиндур қиш, йеқин болди йеқин болди.

Ятурсән уйқу ғәпләттә, өлүктәк қимирлимайсән һеч,
Тәвәккул вақит өтти, ишлимәс күнләр йеқин болди.

Селип алваң йеғип кәтсә, тепиш пахта болур мушкул,
Һелиһәм кәтти ту, ерхуа кетиш, сәнхуа йеқин болди.

Һарарәт бәрмигәй сәнхуа, лекин җайға болур далда,
Қопуңлар! Буниң кетиши һәм йирақ әмәс йеқин болди.

Қопуңлар әй бурадәрләр, өлүшкә барму мәйлиңлар,
Киришкә аз қалди ту, ерҗию кириш, сәнҗию йеқин болди.

Ишитмәйсән бурадәрләр, қулақ пәрдиси сақму?
Кикирдәк җиқ қичқирип, йиртилишқа һәм йеқин болди

Ачил

Гүлүм ачилай дәйду,
Башқа санчилай дәйду.
Яримниң юрәк оти,
Тәнгә ямишай дәйду.

Ярим маңа наз қилур,
Күлүп мени мәст қилур.
Яр қәдрини билмәйсән,
Земистанни яз қилур.

Яр дәрдидә хун болдуқ,
Түгмәнләрдә ун болдуқ.
Қорқунчуңдин қаттиқ таш,
Бирлишәлмәй қум болдуқ.

Яш тәләпләр ухлашма,
Яр йолида путлашма.
Ярим үчүн җан пида,
Қәдимиңгә миң тилла.

Ғәйрәт гүлүм ачилғил,
Һиммәт йолум ачилғил.
Ярим үчүн бәрсәм җан,
Қачан болса бир өлүм

Һар

От һарвиси яки һава кемә билән,
Йол йүрүш йүрмәк, йолин тапқиниңки.

Чөл ара ғичиңлитип, йол үстигә тинмай сийип,
Арқида қалмақ һарвиға кала қатқанниңки.

Мәрикидә кийгили болмас, лекин у обдан нимә,
Хизмити чоңдур һәҗәп, түнлардә бу йотқанниңки.

Һакими мутлақ болуп, пара йәп, йәмбу қоюп,
Әйни тоңгуздәк сәмиримәк, ямулда олтурғанниңки.

Зулумға мәһкум болуп, баш уруп, қол қоштуруп,
Немә десә раст демәк ,қуллуқта қалғанниңки.

Вәзни йерим пуң әмәлгә минип, сиғмай теригә,
Әлни салмақ перигә, ялақта җан баққанниңки.

Илим-пәнгә йол ечип, җәвлан қилип нур чечип,
Яйримақ көкрәк керип, тәдбир-әқил тапқанниңки.

Пәнгә қарши капшимақ, худди иттәк һавшимақ,
Хару зәбун яшиман, тәрса-тәтур наданниңки.

Төвбә-тәқсир оқошуп, канайдин алса қорқушуп,
Әстағпирулла оқуш, алвасти басқанниңки.

Уйғура көп сөзлимә, җаһилниң бәхтин көзлимә,
Һәқ тепилмас бу җаһанда, һәммә иш ялғанниңки.

Хәйр, көрүшәрмиз!

Вадәриха, кәтти у җаним мениң җанни елип,
У кетәрдә мәндә җан қайда, яғач болдум қетип.

Җаду көз гүл кирпики бирлә йүрәрдә бир қарап,
Таш көңүлни қоғушундәк еритип қилди харап.

Мәнилик сирлиқ қарап: «Болғин аман ярим» деди,
«Мән өзүм кәткән билән сениң билән ядим» деди.

Наилаҗ мәнму дедим: «Болсун мубарәк бу сәпәр,
Таки җайиңға йетип барғучә йоллар бихәтәр.»

Ақ биләк гәдәнгә чәмбәр, бирләшти һәр икки тиниқ,
Алма, анар болди бир җүп, өпти тойғучә йенип.

«Хәйр, көрүшәрмиз» дебан, айрилиштуқ наилаҗ,
Уйғур йоқатти есини, деди:Бәхтим зади каҗ.

Үмид тәбәссуми

Һай сәтәң балихан,
Сәнму сән җанан,
Кимдур биләмсән,
Отуңда янған.

Отларни салдиң,
Җанларни алдиң.
Зериккән чағда,
Уйқуға талдиң.

Назиң ярашур,
Қизлар қарашур.
Өтсә йигитләр,
Өйдә талашур.

Биркүнләр болур,
Гүлләр ачилур,
Уйғурниң әйиби,
Шунда япилур!