Insaniyetning muqeddes ötmüshi shekillen'gen waqittin bashlap, jem'iyet tereqqiyati üchün xizmet qilip kéliwatqan tarix penliri bir millet, bir rayon yaki birer a'ilige nisbeten kem bolsa bolmaydighan nurluq enggüshter hésablinip kelmekte. Kimning yaki qeyerning bolushidin, kimge yaki némige munasiwetlik bolushidin qet'iynezer, u tarixla bolidiken, özige tushluq arzu - armanlarni mujessemligen epsane - riwayetliri, qan - yashliq hayat ulanmilirining polattek pakitliri hem mushu pakitlar asasida shekillen'gen idiye - mulahiziliri bilen medeniyet xezinisini ulghaytip hem nurlandurup, kishilerning yüzini yoruq, közini ochuq, yolini durus qilidu. Bir millet, bir döletke nisbeten, tarixni untush halaketke yüzlinish hésablansa, bir a'ile, bir ademge nisbeten, tarixni untush asiyliq - kupurluqtin dérek béridu. Tarix betlirini waraqlap körginimizde, yuqiriqi yekünni téximu éniq hés qilipla qalmastin, belki közimizni yoghan échip, jahanda bolghan we boluwatqan ishlarning shunche köp, shunche ehmiyetlik, shunche jelpkar ikenlikidin heyran qalimiz. Belkim, nurghun zamanlardin buyan öz tarixini özi yoqitip kéliwatqan nadan xelqler üchün közini échish téximu muhim bolsa kérek.
Dunya tarixi chong - kichik milletlerning omumiy tarixi bolsimu, ezeldin tartip hökümran milletlerning yazma - qézilmiliri arqiliq namayan bolup keldi hem shu xil milletlerning saqlash, retlesh, közitish, özi üchün xizmet qildurush en'enisi asasida dölet birliki, millet iptixarliqi süpitide jem'iyet tereqqiyatigha tesir körsitip turdi. Tarixning yéngi betliridin orun alalmighan bezi milletlerning assimilyatsiye qilinishi bir tereptin siyasiy, jughrapiyilik amillarning sewebidin bolsa, yene bir tereptin, öz wujudidiki psixik amillar sewebidin jümlidin tarixni dawamlashturidighan ang we medeniyetning yétersizlikidin boldi. Tarixning özi shepqetsiz, uning shallash obyéktliri oxshashmighan makan we zamanda oxshashmighan halet we qiyapette shekillinip turidu. Ilgiri parlaq tarixqa ige bolghan bezi makan we awamlar kéyinche uningdin mehrum qélishi mumkin. Eksiche, anche közge chéliqmighan bezi rayon yaki xelqler birdinla utuq qazinip, dunyawi milletlerning qataridin orun élip qélishi mumkin. Bu xil ré'alliqtin qarighanda, tarix arqiliq nezer da'irini kéngeytish, tarix arqiliq ewlad terbiyilesh, tarix arqiliq ré'alliqning eng yéngi tepekkur yolini izdesh, yashash iqtidarini kücheytishni xalaydighan zamaniwi milletler üchün intayin zörür.
Tarixqa hörmet qilish - bir xil ilmiy pezilet. Tarixqa toghra baha bérish - bir xil tepekkur pa'aliyiti bolupla qalmastin, adalet we heqqaniyetni yaqlash pa'aliyiti. Élimiz junggo qedimki dunya medeniyitining töt chong böshükidin biri. Uyghur milliti jungxua milletlirining muhim terkibiy qismi bolush süpiti bilen shereplik medeniyet en'enisige ige milletlerning birsi. Uyghur tarixidiki muhim merkezlerning biri bolghan tarim oymanliqi junggo we chet el alimlirining diqqitige sazawer bolmaqta, tarimdiki tarixiy tindurmilar échilish aldidiki muzéygha oxshaydu.
Nihayet, tarixqa ehmiyet bérish bizde téxi toluq yétilmigen hamile. Az sandiki neshr buyumliri we tetqiqat netijilirini hésabqa almighanda, ziyaliylirimiz arisida tarix oquydighanlar yaki tarix heqqide qelem tewritidighanlar nechche yüz neperdin ashmisa kérek. Nechche yüz neper kadir - xizmetchi topi arisidin tarix tetqiqatigha a'it zhurnal yaki kitab tépilmaydu. Dersliklerdiki millet tarixigha a'it az - tola bayanlardin halqip, bayqap we közitip, belgilik xulase chiqiralaydighan ijtima'iy pen oqutquchiliri sanaqliqla. Yéqinda bir neper bashqarma derijilik kadirning özidin yigirme nechche yash kichik bir stodéntqa sözlewatqan paringini anglap qaldim. Uning «chüshendürüshi»che, uyghurlarning penniy ma'aripi yéqinqi 50 yil mabeynide barliqqa kelgen ma'aripken. Uyghur déhqanlar ochaq sélishni bilmigenliktin, hazirghiche kömech nan pishurup yeydiken. Buni u yézilargha muqimliq xizmitini tekshürüp barghanda hés qiliptu … yanda turup anglawétip, bu xil tétiqsiz tonushturushni dewatqan ademning uyghur ikenlikidin gumanlandim. Öz millitining milliy medeniyiti bilen tonushluqi bolmighan bu bayqushning tilini késiwetküm keldi. Éhtimal, bashqa kishiler undaq emestu, tarixiy medeniyet bilen zamaniwi medeniyet otturisidiki perq we munasiwetni toghra chüshinidighandu hem toghra chüshendereleydighandu. Aliy ma'arip terbiyisi turmaq, adettiki ma'arip terbiyisi, héchbolmisa a'ile terbiyisini alghan herqandaq bir adem bilidighan bu heqiqet uninggha némishqa tesir körsetmidikine?
Bu adem heqqide hesret chékiwétip, ixtiyarsiz halda tariximizdiki selbiy tekrarlinishlarni eslep qaldim. Gerche tarix tekrarlanmaydighan heqiqet bolsimu, tarixiy hadisiler yaxshi tetqiq qilinmisa yaki uningdin tégishlik xulase chiqirilmisa, selbiy aqiwet kélip chiqishi mumkin. Dunya miqyasidin alghanda, soghuq munasiwetler urushining insaniyetke keltürgen ziyini az emes. Tarixtiki musulmanlar bilen xiristi'anlarning soghuq munasiwiti ötken esirde sabiq sowét ittipaqini merkez qilghan prolétarlar bilen gherb burzhu'aziyisining munasiwitide tekrarlandi. Eyni waqitta, sowét sotsiyalizmining arzu - armanliri güzel, nishani parlaq bolsimu, chékidin ashqan solchil siyaset yürgüzgenliktin, sa'adet menzilige yételmey, jahalet patqiqigha pétip qaldi. Bu sehnide oynalghan qabahetlik oyunning kölenggüsi kishilerning közini étip, ademler otturisidiki düshmenlikni kücheytiwetti. Uning qiliqliri memlikitimiz junggoda «medeniyet zor inqilabi» atalmisi bilen tekrarlinip, nurghun bigunah kishilerning béshigha chiqti. Élimiz tarixida sériq yaghliqliqlar qozghilingi deydighan bir qétimliq déhqanlar qozghilingining bolghanliqi dersliklerdin ayan. Ene shu qozghilangni basturushqa aldirap ketken fé'odal beg - sipahlar chaparmenlirige »yaghliqini élip kélish» deydighan muhim wezipini tapshurghanda, qéni qizip ketken chaparmenler ularning béshini élip kélip, alliqachan teyyarlap qoyulghan in'am - tartuqlargha érishken. Igisidin in'am alidighan bu adet ikki ming yil mabeynide «yaghliqini élip kel dése, béshini késip keptu» dégen dangliq temsilge aylan'ghan. Atalmish «medeniyet zor inqilabi»diki xataliqlarni partiyimiz we hökümitimiz tüzetti, elwette. Lékin shu mezgilde ögen'gen solchil nezeriye bir qisim kishilerning qelbide chongqur yiltiz tartip ketkechke, bezide yenila tarixiy hadisilerning tekrarlinishini keltürüp chiqarmaqta. Iqtisad tereqqiy qiliwatqan bügünki künde, bezi ishlarning tereqqiyatni cheklep turuwatqanliqi kishini xatirjemsizlendüridu. «Doppisini ekel dése, béshini ekeptu»gha özgergen tarixiy temsil uyghur jem'iyitide yenila küch körsitiwatidu. Sheher hayatini qoyup turup, yiraq yéza - qishlaqlirimizni közitip baqsaq, yémek - ichmek, kiyim - kéchekke ramka belgilep, hoyla témini mejburiy késekleshtürüsh, ap'aq tamgha «tughusen, tughmaysen» dep sho'ar yézip qoyush … qatarliq yashash aditini özgertishke urunuwatqan bimene hadisilerni körimiz. Omumiyliqqa yatmaydighan bundaq hadisilerning qaplinish da'irisi kichik bolsimu, kishilerning könglige bériwatqan déshwarchiliqi az bolmidi. Meniwi jehette anche tereqqiy qilmighan, öz menpe'etini qanun - nizamlar arqiliq qoghdashni téxi öginip bolalmighan bir milletning déhqanliri üchün, uning kadir we ziyaliyliri muhim rol oynishi kérek idi. Halbuki, qismen kadir we ziyaliylirimizda saqliniwatqan «qizip kétish» késili bu xil haletke paydiliq bolalmidi. Bezi kadirlar hetta «yéngiche bashqurush usulliri»ni öz meyliche ijad qilip, bir tereptin öz qowmini azablisa, yene bir tereptin, bashqa milletlerning külkisige qaldi. Milletler otturisidiki perqliq medeniyetni chüshenmeslik seweblirining mu'eyyen yiltizi bolushi mumkin. Mushu nuqtidin élip éytqanda, tarix öginish, jem'iyet tereqqiyatining uzaq musapisini közitish hem tehlil qilish - qanuniyetlik ilgirileshtiki eng muhim amil.
Tarixta tarix ögen'güchiler haman qanuniyet boyiche ish körüp, muweppeqiyet qazan'ghan. Jungxua xelq jumhuriyitini qurushta gégant rol oynighan maw zédung bir ömür tarix ögen'gen hem tetqiq qilghan. Uzun seper jeryanida, eger u xelq'ara intérnatsi'onalning gépi boyiche ish qilghan bolsa, eger u stalin bolshwékliri sizghan egri - toqay «xerite» boyiche mangghan bolsa, yéngi junggoni qurup chiqalmighan bolatti. Uningda dahiylargha xas siyasiy sezgürlüktin bashqa junggoning emeliyitige marksizmni tetbiqliyalaydighan jasaret we tarixiy dit bar bolghanliqi üchün, mesililerge junggoning emeliyitidin jawab tapqan. Yapon, yehudiy milletlirining milliy ghurur terbiyisi bilen xenzularning a'ile tezkirichilik terbiyisi bu milletlerni muweppeqiyetke érishtürgen hem érishtürüwatqan zörür shert. Xenzu millitide her yildiki chaghanda a'ile yighilishi ötküzüp, ata - bowiliri heqqide tezkire éytishidighan yaxshi adet bar. Uyghur millitining héyt - bayramlirida adette a'ile tezkirisi oqulmaydu. Milliy qehrimanlargha, ataqliq shexslerge séghinish yoq déyerlik. Ötmüshtiki wa'izliq (dastanchiliq) aditimu barghanséri yoqap ketti. Tarixiy muzéy, körgezmixanilargha baridighanlar, qedimki sheher - qel'elerni, muhim medeniyet yadikarliqliri orunlirini arilaydighanlar intayin az. Özi oqumisimu, perzentlirini yétilep, kitabxanigha baridighanlar, mu'ellip tekitlewatqan tarix, pelsepe penlirige a'it kitab sétiwalidighanlar asasen yoq. Buni özlükni yoqitishqa tashlan'ghan tunji qedem démeslikke bolarmu?
Tarix - bir muqeddes qamus, kimlik we özlük uning yadrosi. Özini bilmey turup, özlükni kücheytish mumkin emes, özlükni bilmey, yashash hoquqigha érishishmu mumkin emes. Bundaq heqiqet jem'iyitimizning her sahe, her kesipliri, yuqiri - töwen qatlamlirigha ghayet zor tesir körsitidu. Uyghur folklori bilen uning yazma, qazma yadikarliqliri uyghur millitining milliy iptixari bolupla qalmastin, yene uning kimlikini ispatlap turidighan enggüshteri. Eger bu xil enggüshter yenggilteklik bilen chörüwétilse yaki nadanlarche untuldurulsa, uyghur millitining kelgüsi üchün ghayet zor yoqitish bolidu. Bicharilik, chüshkünlük, hurunluq dégenler haman özlükni hés qilmasliqtin kélidu. Ilgharliq yaxshi ish, emma özlükni saqliyalmighan herqandaq bir ilgharliqning ömri köte bolidu. Misal üchün oxshash imtiyaz, oxshash oqush we örlesh tarixi bolghan xenzu, uyghur kadirdin ata - bowilirining isim - familisini nechche ewladqiche dep béreleydighanliqini sorap körsek bolidu. Shübhisizki, aldinqisi ata - bowilirining tezkirisini nechche ming yillar aldigha sürüp, hetta xuangdi, yendi … largha baghlap sözliyeleydu. Kéyinkisi tötinchi, beshinchi ejdadigha bérip, na'ilaj duduqlaydu. Mektepte ögen'gen derslikler oxshash bolsimu, aldinqisi özini üzlüksiz toluqlap mangghan, kéyinkisi undaq qilalmighan bolup chiqidu. Uyghur tilida chiqiwatqan ijtima'iy penlerge, bolupmu tarix, pelsepe, jughrapiye penlirige a'it gézit - zhurnallarning oqulush we saqlinish haliti mu'ellipning sélishturmisidiki eng addiy eynek. Kömech nanni uzun ömür körüsh, köp perzentlik bolushtiki en'eniwi ozuqluq süpitide emes, iptida'iy - qalaq turmush aditi süpitide chüshiniwalghan héliqi bashqarma bashliqimu bir xil eynek.
Közimizni tarix achidu, eqlimizni ilmiy tepekkur! bu bir tereqqiyat zörüriyiti. Uchurlishiwatqan dunya tarixning ashkariliq derijisini barghanséri yuqiri kötürmekte. Tarixni yoshurush mumkin emes, uni destek qiliwélishqa bolmighandek, uningdin nomus qilishqimu bolmaydu. Ötmüsh - yézilip bolghan tarix. Ré'alliq - yéziliwatqan tarix. Tarix betlirining herbir bétide insaniyet eqil - parasitining jughlanmisi yaki sawaqliri xatirilen'gen. Uning üstige kona tarix üstidiki yéngi tetqiqatlar yéngiche bayqashni öz ichige alghan. Yéngidin qézip chiqirilghan arxé'ologiyilik tépilmilar tömür tamgha bésilip ketken bezibir yekünlerni aghdurushqa qadir. U xuddi qattiq méngining partlishigha oxshaydu. Alliqachan qélipliship qalghan bezi yézilmilar mushu sewebtin özgirish hasil qilishqa mejbur. Tarixning idiye, nezeriye we heriketni yéngilaydighan bu qudriti cheksiz hem yimirilmestur. Tarix heqqidiki mulahiziler eslidinla qarangghu bolghan yaki kéyin xireliship kétiwatqan dillarni yorutup, ilgirilesh yolini körsitip béridu. Kishilerni yenggillik - gumrahliqtin saqlaydu. Özlük tuyghusini kücheytip, ré'alliqqa maslishish iqtidarini ashuridu. U addiy bilim élish jeryani emes, belki idiye - exlaq, psixika jehettiki eng chong terbiyilinish jeryanidur.

(Aptor: merhum muxtar qadir hunzade)

Menbe: "junggo milletliri" jornili 2004 - yilliq 5 - sani