Chet'ellerdiki uyghurlarning nopusi. Hazir dölitimiz tewesidiki uyghurlarning nopusi (2004-yilliq istatistikida) 9milyun'gha yetkenlikini köpinichimiz bilimiz, emma dölitimiz sirtida yene qanchilik uyghur lirimizning barliqi , ularning qaysi döletlerde yashaydighanliqi yenila namelum, melum bolsimu ishenchisiz, men tordashlargha bu heqte özüm toplighan qayil qilarliq pakitlar arqiliq dunyadiki uyghur muhajirlirining nopus istatistika ehwalini bayan qilip bermekchi. Awwal uyghurlirimizning wetinimizdin bashqa döletlerge köchüshidin bashlaymen.
1) 1828-Yili jahan'gér toplingi meghlup bolghandin kiyin shinjangdin (hazirqi özbékistanning) perighane wadisigha köchken,köchken adem sani éniq emes.
2) 1847-Yili qoqent qozghilingdin kiyin,(hazirqi özbékistan)qoqent dölitige memet'imin ,wélixanlar bashchiliqida 85mingdin 160mingghiche adem köchken.
3) 1878-Yili ching sulalisi qoshuni shinjangni qayturwalghandin kiyin (buyerde eyni waqitta charrusiye bésiwalghan birqisim ziminni körsitidu) begquli bashchiliqida charrusiye tewesige köchken, köchken adem sani éniq emes.
4) 1881-Yilidin 1884- yilighiche charrusiyening mejburi köchürüshi bilen charrusiye köchürüsh komtéti bashchiliqida 100mingdin artuq adem charrusiye tewesige köchken.
5) 1930-Yilidin 1937-yilighiche (sabit damolla 1933-yili qeshqerde qurghan atalmish ... Islam jomhuriyiti majungying terpidin gumran qilin'ghandin kiyin) köpligen kishler sabit damolla, mamut qatarliq kishler bashchiliqida keshmir,se'udi erebistan qatarliq jaylargha köchken.
6)1949-Yili muhemmed imin bughra,eysa aliptikin bashchiliqida texminen 750adem keshmir,türkiye qatarliq jaylargha köchken.
7) 1962-Yili junggu - sowét munasiwiti yamanlashqandin kiyin chöchek arqiliq 60mingdin artuq adem sowét ittipaqigha köchken.
Emdi uyghurlar dölitimizdin bashqa yene qaysi dölet we rayunlarda yashaydu ? Nopusi qanchilik ? Digen mesle üstide toxtilimen. Uyghurlar asasi gewdisi jungguda bolghandin bashqa hazir yene özbékistan,qazaqistan,qirghizsitan,se'udi erebistan, türkimenistan, mongghuliye, türkiye,hindistan,pakistan,tajikistan,afghanistan, amérika ,ereb birleshme xelipiliki,i'ordaniye,yapuniye,kanada,gérmaniye,awustiraliye,yéngi zélandiye,shiwétsiye,en'giliye qatarliq döletlerdimu bar. Töwende yuqiridiki döletlerdiki uyghurlarning nopus istatistika ehwali bilen tonushup chiqimiz.
1) Özbékistandiki uyghurlar.(680Ming)
Tarixi jehettin qarighanda hazir özbékistanning perighane wadisida 6-7milyun uyghur nesillik xeliq yashaydiken.1920-Yili sowét ittipaqidiki uyghurlardin chiqqan abdulla ruzibaqiyéw özbékistanning perighane wadisigha köchüp kélip olturaqlashqan uyghur ahalisining 600mingdin ashqanliqini jakarlighan.1930-yili sowét ittipaqi élan qilghan nopus istatistikisida bu san bir hesse kémiyip 300minggha chüshüp qalghan.1937-Yili fashist istalin qozghigha<ئەكسىل ئىنقىلاپچىلارغا زەربە بىرىش ھەركىتى>nde ,merkizi asiyadiki herikitining tigh uchi uyghurlargha qartilghan bolup ,uyghurlardin yétiship chiqqan yurt kattiliri qirghin qilin'ghan, hayat qalghanliriini bolsa qeyerde yashighan bolsa özining milli kimlikini shuyerdiki milletlerning milli kimliki bilen atashqa mejbur qilghan.Asasen özbék nami bilen atalghan.1950-Yili we 1960-yillirigha kelgende uyghur digen namni qollinish cheklen'gen ,qollan'ghanlar kemsitilgen we siyasi yekleshlerge uchirighan.1979-yilidiki sowét ittipaqining birqétimliq nopus istatistika melumatidin qarighanda eslidimu kémeytilip éytilghan 600mingi digen san 29ming 104ke,1989-yili 35ming 700ge chüshürüp qoyulghan. Hazir özbékistanda zadi qanchilik uyghur yashawatqanliqin hökümet terep yoshuridu yaki yalghan melumat biridu.Özbékistandiki uyghur ziyalilirining qarishiche , bir özbékistandila özlirini mexpi halda uyghur dep ataydighanlarning sani 1milyun 500mingdin ashidiken,éniq halda milli kimliki bilen yashaydighanlar 200mingdin ashidiken,özbékistan penler akadimiyisidiki bir pirapisor uyghurning éytishiche özbékistanda özning milli kimlikini uchuq ashkara halda qoghdap qalalighan uyghurlarning sani 500mingdin kem emeslikini ashkarilighan.Töwendiki tor bette körsitilgen uyghur muhajirlirining özbékistandiki nopus istatistikisidimu 680ming dep élin'ghan.
2) Se'udi erebistandiki uyghurlar.
Se'udi erebistanida 200mingdin 500mingghiche jungguluq muhajirlar bar bolup, bularning 95%din artuq uyghur muhajirlar.
3) Qazaqistandiki uyghurlar.(450Ming)
Qazaqistandiki uyghurlarning bu nopus istatistika ehwalini Shinjang téliwziye istansining ma'arip pirugirammisida <قازاقىستان ئۇيغۇر مائارىپى> ni tonushturghan bir pirugirammisida qazaqistanliq bir uyghur ayal éytqan.
4) Türkiyediki uyghurlar(80ming).
Türkiye de 100mingdin artuq junggu muhajiri bar bolup ,bularning ichide uyghurlarning nopusi 80mingdin artuq.
5) Qirghizstandiki uyghurlar.
Qirghizistandiki junggu muhajirliri 300mingdin artuq bolup, asasliqi tungganlar we uyghurlar buning ichide tungganlar 200mingdin artuq, uyghurlar 50mingdin artuq.
6) Pakistandiki uyghurlar.
Pakistanda 55ming junggu muhajiri bar bolup buning ichide 50ming uyghur.
7) Hindistandiki uyghurlar.
Hindistanda 150mingdin 200mingghiche junggu muhajiri bar bolup ,bularning ichide zangzular 100mingdin artuq, uyghurlar 30ming.
8) Ereb birleshme xelipilikidiki uyghurlar.
Ereb birleshme xelipilikidiki jungguluqlar7mingdin artuq xenzular 1000ghimu yetmeydu,qalghan 6mingdin artuqraqi uyghur.
9) I'ordaniye diki uyghurlar.
I'ordaniyediki junggu qan séstémisidikiler 674adem,junggu muhajiri 106adem ,( bularning köpinchisi 80-yillardin kiyin teywen pasporti bilen barghanlar)85% shinjangliq we tiyenjinlikler asasliqi uyghur we xuyzular. Yuqiridiki sanliq melumatlar bu torbettin terjime qilindi.
10) Amérikidiki uyghurlar.
Amérikidiki uyghurlar asasi jehettin oqushqa bérip orunlashqanlar bolup texminen 10mingdin artuq.
11) Kanadadiki uyghurlar.
Nechchie mingdin ashidu.
12) Awustiraliye we yéngi zélandiyediki uyghurlar.
3 Ming etrapida.
13) Yawrupadiki uyghurlar.
Yawrupadiki gérmaniye, shiwétsiye, en'giliye qatarliq döletlerdiki uyghurlar bir nechche mingdin ashidu.
14) Mungghuliyediki uyghurlar.
Mungghuliyening qubdu digen jayda olturaqlashqan 1000di ashidu.
15) Afghanistandiki uyghurlar.
Afghanistandiki uyghurlar 8600din artuq.
16) Türkimenistandiki uyghurlar.
Türkimenistandiki uyghurlar bundin 100yil burun köchürülgen uyghurlar bolup 2000din ashidu.
17) Yapuniyediki uyghurlar.
Yapuniyediki uyghurlar asasen ilim tehsil qilish üchün chiqip ashu yerde olturaqliship qalghan bolup 1000din ashidu.
Menbesi .
