Главная страница ساياھەتچى تور بېتىنىڭ مۇنبىرى Регистрация

Вход

Приветствую Вас Гость | RSS Пятница, 2024-03-29, 8:34 AM
[ Новые сообщения-yingi xewerler · Участники-ezalar · Правила форума · Поиск-izdesh · RSS ]
  • Страница 1 из 1
  • 1
Модератор форума: Sayahetchi  
Форум * Munber » TARIX ИСТОРИЯ » Tarixtin bayanlar » Hunlarning yawropadiki ajayip -gharayib tarixliri
Hunlarning yawropadiki ajayip -gharayib tarixliri
AQQUSHДата: Понедельник, 2007-10-22, 8:57 PM | Сообщение # 1
Сержант
Группа: Пользователи
Сообщений: 33
Статус: Offline
Hunlarning yawropadiki ajayip -gharayib tarixliri
Tarixta ottura asiya yawrupa- asiya milletliri hetta mungghullarmu hunlargha oxshash wehshiy, jesur, tengdashsiz jengchi dégen'ge oxshash menidash sözler bilen atalghan emes. Xuddi gérmanlardiki wandalidilardek bizge ilgiri körülüp baqmighan Vadalism (wehshiylik) dégen'ge bir atalghu qaldurup ketkenidi. «Hun» dégen bu isim «wehshiy, rehimsiz, shepqetsiz düshmenlerni teswirleydighan mensitmes sözi bolup qalghan, ularning büyük hökümrani «xudaning qamchisi» attila riwayetlerdiki heddidin ziyade qopal, rehimsiz hem wehshiy rehberlerning tipi bolup, qalghan.
Bu yerde gherb elliride hunlarning néme üchün ashundaq oy- xiyallarni keltürüp chiqarghanliqini ispatlaydighan bezi sewebler bar. Birinchidin, ular qedimdin tartip gherb dunyasigha éghir derijide tehdit sélip, ottura yawrupa- asiyagha tunji türkümde bésip kirgen tajawuzchilardur. Ikkinchidin, hunlarning bésip kirgen waqti del rim émpiriysining sherqiy we gherbiy otturlirida éghir parakendichilik sadir bolup, öz ara rehimsiz küresh élip bériwatqan mezgilge toghra kelgenidi. Hunlarning dangqining uzaq waqitlaghiche dawamlashqanliqining sewebi- eyni waqitlardiki mu'ellipler ularni anche muwapiq bolmighan halda qaltis teswirliwetken. Hunlarning tajawuz qilip kirgendin kéyinki eng muhim netijisi ularning biwaste herikitidin sadir bolmastin, belki ularning xelqni parakendichilik toghdurushqa küshkürtüsh wastisini qollan'ghanliqidin ibaret bolghan, shunga gérman tilida ularni «Volkerwanderung» («köchmen millet») dep atighan.
Hunlarning ismining yunanche shekli miladi II esirde yashighan yunanning büyük jughrapiye alimi pitolémining esiride tunji qétim tilgha ilin'ghan. Miladi IV esirning kéyinki yérimige kelgende hunlar andin sherqiy yawrupaning tarix sehnisige komidiyilik halda kirip kelgen. Eyni chaghdiki mu'ellipler honlarning kélip chiqishi mesilisige intayin qiziqqan. Buninggha da'ir eng ishenchilik matériyal amminos marséllinus (texminen miladi 332- yilidin 400- yillar) otturigha qoyghan estayidil jawabtin ibaret. U mundaq dégen; «Hunlardin ibaret bu millet qedimki yazma höjjetlerde kishilerge anche melum emes», «ular ma'é'otik (azow déngizi) boyliridiki sasliqlargha jaylashqan. Muz qaplighan déngizlarning yénida yashaydighan bu millet rehimsizlikte herqandaq millettin éship chüshidu». U hunlarning «muz qaplighan déngiz yaqisidin kelgen» likini körsitip bergechke tarixshunaslar ularni tamamen «medeniyetlik dunyaning sirtidin kelgenler» dep qarighan. Wehalenki emeliyette, ular «qarangghuluqning sirti» gha kirgen bolup, epsaniwi jughrapiyide «sughuq» bilen «qarangghuluq» hemishe baghlishp ketken bolidu.
Amminos marséllinusning emeliyetke uyghun bolghan teswiri jurdanésning kishilerning qollishigha anche érishelmigen murekkep melumatigha sélishturghanda xéli muwapiq bolghan, uning éytishiche «iskandinowiye yérim arilidin iskifiye rayonigha kirgen gutlarning padishahi filimér öz xelqi ichide bezi pérxon ayallarning barliqini, uning özining tili bilen éytqanda «Haliurunnae» ni bayqighan, u ayallardin gumanlan'ghanliqi üchün ularni öz qebilisidin qoghlap chiqarghan hem ularni öz qoshunidin ayrilip yiraq jaylargha kétip, yekke ‿yiganؿhalda sergerdan bolup kétishke mejburlighan. Bu pérxun ayallar keng dalada ganggirap yürgende, bezi napak xelq ularni özlirige qoshuwalghan, shuning bilen deslepki qedemde sasliqlarda makanlashqan mushu yawayi qebile peyda bolghan. Ular boyi pakar, paskina hem ajiz bir irq bolup, insan tebi'iti yoq diyerlik, tili yoq, lékin ademlerge oxshash azraq awaz chiqiralaydu.»
Keng kölemde qobul qilin'ghan, emma téxi ispatlanmighan bir yekünde éytilishiche: yawrupa hunliri ‿hunlarniؿewladidur. Biz eqellisi bir yazma höjjette (11- babta) yawropaliqlar «hun» dégen atalghuni ishletkenlikini körduq. Bu pakit küchlük delil ‿ispaؿornida bu ikki milletning yuqirida körsitilgen hunlar yaki iskiflarni atashta anche toghra bolmaywatqanliqini körsitidu. Biz shuni körmektimizki, hun impiriysi miladi 48- yili parchilan'ghan. Shimaliy hunlar miladi 155- yili siyanpilar teripidin yoqitilghan, jenubiy hunlar tarixini miladi IV esirgiche sürüshtürüshke bolsimu, lékin hunlarning gherbke köchkenlikige da'ir héchqandaq ispat yoq. Ekische ularning köchishi jungguluqlarning yuquwétishini keltürüp chiqarghan. Eger biz yawrupa hunliri bilen hunlarni oxshash bir millet dep étrap qilsaq, u chaghda shimaliy hunlarning mungghuliye éghizlikide yoqap kétishi bilen hunlarning yawrupa upuq siziqida peyda bolushigha qeder bolghan toptughra ikki esir xatirilenmigen. Yillar arisida ulushup kélidighan bir künning bolushi mumkin emes, yenggillik bilen héchqandaq ehmiyiti yoq bolmighan birlikke kelgen yekün chiqirishtin saqlinish bir qeder muwapiqtek qilidu.
Hunlarning gérmaniyening sherqiy got impériysige qilghan jaza yürüshi miladi 370- yillar etrapida bashlan'ghan. Bu qudretlik gérmanlar dölitining zémin chégrisi don deryasidin dénpér deryasi sahiligiche, qara déngiz yaqisidin yiraq shimaldiki pripét sasliq yerliridin jenubiy rosiye yaylaqlirighiche sozulghanidi. Hunlarning tajawuzi tüpeylidin sherqiy gotlar, yeni oscho gotlar yeni wilési gotlar téximu gherbke köchüp, wizantiye chégrisighiche yétip barghan. Ularning ittipaq türüsh shekli éniq we muqim bolmighan. Nechche on yil jeryanida hunlar gutlar bilen héchqandaq siyasiy meqsette bir- birige jaza yürüshi qilmighan yaki sherqiy rim impériyisi bilen urushmighan. Bannoniye ölkisi (hazirqi wén'giriyiki transida'obiye ölksi» diki rim qoshuni turghan gazarmida hunlardin qalghan izlar bayqaldi. Bizge melumki, miladi 408- yili ginyoye xan ordisi 300 neper hunlardin teshkil tapqan xillan'ghan qoshun yallighan. Hunlarning chirayida jeng qilish jehette gotlar bilen oxshashmaydighan jaylirimu bar. Lékin hunlar qudretlik impériye qurghidek küchlük qomandan yoq idi. U chaghlarda köp qisim hunlar dot deryasining sherqide turup qalghan bolushi mumkin. Miladi 412- tarixshunas olimpidurusni öz ichige alghan wizanitye xarji elchiler ömiki qara déngizdin ötüp közligen menzilge yétip barghan, hunlarning mezkur elchiler ömikining ezalirining hunlar bashliqi duna tusni muweppeqiyetlik qestlep öltürgenlikini misal qilip tilgha alghanliqi intayin qiziqarliq.
Kishilerning ongayliqche ontup qalidighini shuki ottura esir we mungghullar dewride gheribtila emes, hetta jenubiy rosiye yaylaqlridimu «medeniyetlik dunya» mewjut idi. Qoshun üchün urush ghenimetlirini izdesh jehette ottura asiyawe pirsiye wizantiye impiriyisining balqan rayonigha oxshash jelp qilish küchige bar idi hem yéqinlishishqa qolay. Texminen miladi 420- yili barsik we kursklar yétekchilikidiki chong bir hunlar qoshuni kafkaz taghliridin ötüp pirisyige toyuqsiz hujum qilghan. U yerde ular périsyning qattiq qarshiliqigha uchrighanliqini üchün nurghun urush ghenimetliri we texminen 18 ming esirni qaldurup, öz memlikitige qaytishqa mejbur bolghan. Bu qétimliq tajawuzni hunlar memliket ichide sadir bolghan éghir apettin qutulush meqsitide élip barghan. Hunlarning ottura asiyadiki wizantiye ölkisige qilghan tajawuzni eyni chaghlarda bilxémda turushluq (latin yéziqidiki ölchemlik «injil» ni tüzgen kishi) san jérum janliq teswirlep yazghan: «hunlar pütün dunyani qirghinchiliq we qurqunuch ichige gherq qiliwetti, ular hushyar- chaqqan jeng atlirigha minip, her yaqqa urush qilip, barmighan yéri qalmidi. Kishiler téxi ularning qeyerlege baridighanliqini xiyaligha keltürüp bolalmighan yéri qalmidi. Ularning téz- chebdesliki ular heqqidiki riwayetlerdinmu éship chüshti. Ular déniy qa'ide- yusün we derije perqige qarimay, yighlap turghan balilar we er- ayal, qéri- yashlarghimu rehim qilmighan emdila dunyagha kelgen buwaqlar yene ölümge yüzlinishke mejbur bolghan». (Tomipsinning esiridin neqil, 27- bet).
Barmighan yéri qalmighan zor türküm hunlar kishilerning maxtishigha sazawer boldi, miladi 409- yili pannoniye pütünley ularning changgiligha chüshüp qaldi hem wizantiye impériyisi we gherbiy rim impiriysining ishlirigha arilishishning köngüldikidek muqeddes jayigha aylandi. Qarimaqqa wizantiye impiriyisi we konistantino polgha qaritilghan bir qeder chong urushqa qatnishish emestek bolsimu, miladi 422- yilidin bashlap wizantiye hunlarning her yili 350 qadaq altun tapshurush telipige maqul bolghan. Bu atalmish «sowgha» lar balqan rayonigha azraq tinichliq élip kélishini kapaletlendürgen. Hunlar italiyining ichki ishlirigha üzlüksiz türde ariliship turghan, belki ular alqishqa érishken hökümet we aqsöngek döletmenler hunlardin paydilinip özliri üchün xizmet qildurghan.
Nurghunlighan muhim siyasi'onlar we hökümet bashliqliri hunlarni yéqin muhapizetchisi qilip yalliwalghan. Mesilen; Qedimki rim impiriyisining aliy derijilik konsuli rofénos we stlko büyük rim génrali a'ét'on qatarlqlar hemishe hunlarni etiwarlap ishletken. Miladi 434- yili sherqiy hunlarning xaqani ruga ölgendin kéyin uning xanliq ornigha we huquqigha ikki jiyen oghli bélida bilen uning inisi attilla warisliq qilghan. Shuningdin étibaren hunlar tarixidiki yéngi sehipe bashlan'ghan.
Yuqirida bayan qilin'ghan üch kishi muqerrer halda hunlarning tili üstide oylinish we texmin qilish tetqiqatini keltürüp chiqardi. «Atilla» dégen bu isim gotlarning isim ikenliki roshen, meyli türkiy tillar yaki mungghul tilida bolsun hemmiside «R» herpini söz béshi qilalmaydu, (mesilen Rua) yaki üzük tawush bilen bashlanmaydu. (Mesilen bélida) bu üch ademning ismi hergizmu altay tili emes. Dunyada hunlarning tilida yézilghan héchqandaq yéziq bijirim saqlinip qalmighan, lékin latin yéziqi we yunan yéziqidiki iptida'i matériyallardiki bir qisim sözlerni türkiy tillar boyiche chüshendürüshke bolidu. Lékin zor köpchülük qismi altay tilini asasii noqta qilghan dégen perezlik tehlil aldida berdashliq bérelmeydu. Belki ularning til qurulmisgha asaslan'ghanda ularning tili altay tillirining sirtidiki bashqa bir tilgha mensup ikenliki ochun kürünüp toridu. Shübhisizki, hunlar medeniyitining sirtidiki kürünüshke qarap omumen bir ularni türk yaki mungghullargha mensup dep tonuymiz. Lékin biz addilashturupla hunlarni «türk- mungghul milliti» dep atisaq, u chaghda biz éghir halda tuyuq yolgha kirip qalimiz. Bundaq déyishke delil- ispat yétersiz bolupla qalmastin, belki yuqirida éytilghandek bir igiligen tilshunasliq bilimliridin chetnep ketken bolimiz.
Bélda bilen atillaning benzisi hunlarni adettin tashqiri algha yétekleydighan qomandanliqqa ige qildi. Shunga ularning yawrupadiki mutleq üstünlükni igiligen hökümranliqi nechche on yil dawamlashqan. Miladi 445- yili atillar béldani qestlep öltürdi hem uning özi öz xelqining birdinbir hökümrani süpitide miladi 453 ‿yiliniؿaxirighiche, yeni u wapat bolghan'gha qeder hökümranliq qildi. Biz bélida bilen atillaning hemkarliqi qandaq xaraktérge ige ikenlikini bilmeymiz, lékin ularning yolgha qoyghini üch menbelik hökümranliq sistémisidin ibaret. Yene bir tereptin ularning bu xil hökümranliq tüzülmisining iqtidari heqqide bizning bilidighanlirimiz anche köp emes. Emma bu xil tüzüm ottura yawrupa- asiya chong quruqluqidiki xelqler arisida xéli omumlashqan. Ularning hoquqni teqsim qilishi rayonlar chigrisini asas qilghan, bashqa bir qisimi uningdin bir derije üstün turidighan hökümran bolghan. Eger bir noqul halda qiyas qilsaq, kishiler shuni mölcherliyeleyduki, yuqiriqi pakitlar hunlarning emeliy ehwalidur. Atillaning chong akisi bilida ularning a'ilisidiki eng chongi hésablinidu. U hun impiriysining bir qeder muhim bolghan sherqiy qismigha hökümranliq qilghan. Shunga gherb dunyasining atilla heqqide körgenliri bir qeder köp, shundaqla u ikki qérindash ichidiki aman qalghini hésablinidu. Yene bir tereptin uning shöhriti bilidadin yuqiri. Bélida atillaning yénida bolisimu, lékin süyqestke uchrighan inisining ishi nahayiti az tilgha élin'ghan.
Atilla bilen zamandash bolghan rimliq piriskas juddanisning esiridin neqil keltürgen 35- bette uni mundaq teswirligen; «U barliq milletlerni zilzilige keltürüsh üchün bu dunyagha chüshken adem, u dunyaning balayi apiti, uning heqqidiki qorqunchluq riwayet melum jehette insanlarni wehime ichige gherq qilghan. U yol mangsa béshini tik tutup, ching qedem tashlaytti, köz qarchughi heryaqqa tikiletti, tekebbur qiyapiti chirayidin melum bolatti. U heqiqetenmu urushxumar idi, lékin u özining héssiyati we herikitini kontrol qilalaytti. Iradisi küchlük idi. Uninggha éhtiyaji chüshkenlerge hésdashliq qilatti. Uning himayisige érishkenlerge kengchilik qilatti we küyünetti. Uning boyi pakar idi, béshi yoghan, - kökriki keng, közi kichik saqal burti shalang bolup azraq külreng idi. Burni panaq, térisi qaramtul bolup, öz qan sistémsining alametliri körünüp turatti» (mérow esri 102- bettin neqil).
Bélida bilen atilla aka ukؿikkisi hunlarning hökümrani süpitide birliship hakimiyet yürgüzüp, xarabi ishlarda nahayiti zor muweppeqiyetlerni qolgha keltürgen. Miladi 435- yili ularissyudosés padishahining elchiliri bilen atalmish «margus shertnamisi» ni imzalidi, bu shertname margusta imzalan'ghan (hazirqi yuguslawiyning dngbrowika dége jayi), mezkur shertnamida mezkur impiriye (sherqiy rim impiriyisi) her yili hunlargha 700 qadaq altun xiraj tapshurush shert. Belki her bir qachqun üchün, meyli ular hun bolsun yaki rimliq qachqunlar bolsun, her bir adem üchün sekkiz tillani qayturuwélish puli ornida tapshurush shert. Bezi soda bazarlirida hunlar rimliqlargha oxshash tijaret qilish hoquqigha ige, dep belgilen'gen. Bu shertnamida ademni tolimu qiziqturidighan ajayip- gharayip ishlar xatirilen'gen.
Hunlar özlirining en'eniside saqlinip qalghan örp- aditi boyiche bashqilar söhbet bilen ötküzgende haman at üstide turup sözlishetti. Rim elchiliri üchün éytqanda hunlar bilen shertname tüzgende atqa minip turup hunlar bilen söhbet ötküzetti. Atning üstide turup söhbet ötküzgende rim elchiliri nahayiti bi'aramliq hés qilatti.
Yuqirida éytilghandek, hunlar imkanqeder ikki septe urush qilishtin özlirini qachuratti. «Margos shertnamisi» gha egiship, ular atillarning bashchiliqida asasliq xillan'ghan küchni gherbiy frontqa serp qildi. Miladi 437- yili adiyosning qutritishi bilen hunlar réyin deryasining sol qirghiqidiki mayinz rayonidiki bugandarlargha toyuqsiz hujum qilghan. Bu qétimqi buzghunchiliqi intayin éghir bolghan toyuqsiz hujumda burgandiyanlarning hemmisi dégüdek yuqitilghan. Bu intayin chong buzghunchiliq xaraktérini alghan weqe gérmaniyining meshhur dastani «nibolon'gin naxshisi» ni intayin mol tarixiy pakitlar bilen temin etken. Emeliyette X III esirdiki bir eser hésablan'ghan «nibolun'gin naxshisi» xéli burunqi dastanlarning rohini qobul qilip, shimalning xéli köp dastanlirigha intayin chong tesir körsetken. Atilladin ibaret bu shexs qedimki islandiyining epsane dastani «idda» da tilgha élin'ghan. Yeni saksin- grammatikis dewridiki daniye tarixida tilgha élin'ghan mezmundin ibaret.
Texminen miladi 433- yilidin bashlap hunlar qoshuni ga'ul rayonida bir qanche tuen- etretlerge bölünüp, yerlik aqsöngekler hakimiyiti üchün menggülük hökümranliq mulazimitida boldi. Miladi 437- yili ular baga'odalani meghlub qilish weqeside muhim rol oynidi. Bu namrat- qalaq millet miladi 435- yili gherbiy rim impériyisidin ayrilip chiqip, musteqilliq jakarlidi. Miladi 439- yili hunlar génral atiyusining kanuwoyi litord'usning qomandanliqida to'ulu'us shehirini qoshiwalghandin kéyin yene wisgut padishahi té'odérk I ning merkiziy shehirige qorshap hujum qilghan. Bu urushta té'odrékning qaytarma hujumi zor ghelbige érshken, hun qoshuni échinishliq halda meghlub bolghan. Shu yili wandalislar shimaliy afriqidiki gartxak rayonini ishghal qilghan. Sherqiy rim impériyisi ularni déngizdin ötüp italiyide qoruqluqtta chiqishi mumkin, dep oylap ga'ol rayonidiki génral ayusni qayturup keldi. Shu waqitta gherbiy rim rayoni tehditke uchrighanidi. Néyrdigard II ning qoshunini asasiy küch qilghan pirsiye qoshuni sherqiy rim impiriyisining eriniye ölkisige qoyuqsiz hujum qildi. Sadir bolghan bu bir yürüsh weqeler attillargha omumyüzlük melum qilindi. U bu paydiliq pursettin paydilinip, miladi 441- yili cheklik herbiy küchi bilen sherqiy rim impériyisige shiddetlik hujum qozghidi. Miladi 443- yilidin miladi 447- yilighiche bolghan bir yürüsh sitratégyiilik heriket netijiside attilla hunlarning munazire telep qilmaydighan emeliy hökümranigha aylandi. Hunlarning bu bir yürüsh herbiy heriket pilani qarimaqqa bashqa gherezde emes, belki rimliqlardin téximu köprek alwan we bashqa maddiy menpe'et ündürüwélishni közligendek qilidu. Halidin ketken rim impériyisi axirqi hésabta miladi 443- yili eng axirqi bir qétimliq urushning axirqi mezgillide hunlar bilen tinchliq shertnamisi türgen. Bu shertnamide rim émpériyisi her yili 2100 qadaq olpan tapshuridu, dep belgiligen. Bu san rim impiriyisi «margus shertnamisi» da hunlargha tapshuridighan olpanning üch hessige barawer kélidu.
Chüshendürüp ötüshke tégishlik bir noqta shuki, rim xani tinchliq shertnamisidiki maddilarni amalsizliqtin ijra qilghanidi. Qattiq qanuni belgilimilerge asaslan'ghanda hunlar rim impiriyisige qozghighan hujumni aqlashqa tamamen heqliq idi. Chünki rim impériyisi tinchliq shertnamiside belgilen'gen maddilargha qattiq emel qilmighanidi.
Mushu noqtigha asaslan'ghanda wirzantiye elchixanisi yézilghan xatirini atillargha tapshurdi. Mezkur xatirining özi gerche ilgiri we kéyin sadir bolghan ishlargha nisbeten anche muhim emestek qilsimu lékin pirsikosning bu ish toghrisidiki qaltis teswirlerni untup qélishi tes. Mezkur elchixana ma'iminos isimlik bir ademning rehberlikide hon édiko we terjiman bigilasni öz ichige alghan halda miladi 448- yili yaki 449- yili qurulghan, elchixanidiki barliq xadimlar ichide peqet ma'imnus we bikilasla édikoni konistantinno polda qisqa waqit turghanda nupuzluq hem aghisi kirsapi'us sétiwalmaqchi bolghan, hem uni attillaning ordisigha qaytqandin kéyin attillani qestlep öltürüsh herikitini uyushturushqa küshkürtmekchi bolghan. Édiko öz xojayinning muddi'asigha xa'inliq qilmighan, lékin uning xa'inliq obrazini yaritishi kishilerni qayil qilghan.
Rimliqlar wedisige xilapliq halda attilarni qestlep öltürüshke urun'ghan bolsimu, lékin yéngi bir tinchliq shertnamisi miladi 450- yili etiyazda sé'udiyus wapat bolushtin sel burun hunlar bilen wizantiye ottursida tüzüldi. Bu shertnamining bir qeder yumshaq shertler boyiche tüzülishi éhtimal attillaning küchini toplap impériyining gherbiy qismigha bir qétimliq toyuqsiz hujum qilishni meqset qilghanliqidin bolsa kérek. Wehalenki, si'odiyusining ölümi oylimighan qéyinchiliqlarni élip keldi. Chünki impériyining yéngi xani marki'an hunlargha qarita qattiq qolluq lushyen- siyaset qollinishni teshebbus qilidighan adem idi. U derhal hunlargha dewamliq olpan tapshurushni toxtidighanliqini jakarlidi. Buning bilen attilaning wizantiye bilen tinichliq shertnamisi tüzüsh arqiliq özining yay teripini saqlap qélish ümid meghlub boldi. U gherbiy rim émpériyiisige hujum qilish pilanidin waz kéchish kérekmu yaki tézdin élip bérish kérekmu dégenni qarar qilishqa mejbur boldi, u bu ikki xil layihining axirqi bir xilini talliwaldi hem miladi 451 yiliniؿaldinqi mezgilide kölimi mislisiz chong bolghan bir meydan gherbiy qisim urushini qozghidi. U özining meqsiti tulus (hazirqi fransiyidiki bir jay) ni merkez qilghan siyudilikning wisgot impériyisini yoqitish dep ashkara jakarlidi. Emma tulusqa bérish üchün ga'ul rayonidin ötüshke toghra kéletti. Emma attillaning gheyriy xarji stratégiyisi möjize yaratti. Köp tillardin buyan chiqishalmay kelgen wisgotlar bilen atiyus bashchiliqidiki rimliqlar ittipaq tüzdi.
Attillarning qoshuni hunlar, gérmanlar we ga'oldiki xatirjemsizlik amillar tüpeylidin jiddiy köpeygen qoshundin tüzülgen arilashma qoshun bolup, ular miladi 451- yili etiyazda réyin deryasidin ötüp, 7- ayda orli'an rayonining aldinqi sepliride peyda bolghan. Hemmige melum bolghinidek, hunlarning ga'ul rayonigha qarita qozghighan urushidin ibaret bu weqe özige munasip halda nupuzluq tetqiqatqa érishelmidi. Qarimaqqa, hunlarning toyuqsiz hujumgha muqerer halda zor kölemlik qarshiliq körsitilgendek qilidu. Mushuningdin qarighanda hunlar parizh shehirini öz ichige alghan. Mudapi'esi mustehkem bolghan nurghun sheherlerdin chetnep ötken, ularning sepiri intayin asta bolghan, attillarning ga'ul rayonigha qozghighan urushi kéyinche mungghullar qozghighan urush we wén'giriyilikler fransiyige qarita élip barghan tajawuzdin ibaret chaqmaq tézlikidiki urushlargha oxshash chaqmaq tézlikide zerbe bérishning tipik ülgisi bolalmighan, shek shٿbhisizki, attillarning orlé'an rayonini ishghal qilalmasliqidiki seweb küchi yetmigenlikini yaki bashqa seweblerdin bolsa kérek. Emma uning mudapi'elen'gen sheherlerdin egip ötmeyla to'olé'os shehirige qaritilghan tuyuqsiz hujumni dawamlashturghanliqi téxiche chüshendürülmidi. Emeliyette, attilla eslidiki yoli bilen tiroyés yénidiki rayonlargha qaytip bérip, rimliqlar bilen wisgotlardin teshkil qilin'ghan birleshme qoshun'gha taqabil turghan. Shuning arqisidin peyda bolghan urush tarixta «katala'uni'an tüzlenglikidiki urush» dep atalghan. Bu urushni juddanis mundaq teswirligen; «Bu urush qedimidin körülüp baqmighan, bir batur eger bundaq urushqa qatnashmighan bolsa, u ömür boyi bundaq heywetlik jengni yene körelmesliki mumkin, shunga eger biz ejdadlarning bu urush toghirisdiki teswirlirige ishensek, u chaghda bu tüzlenglikning yer baghrida aqqan derya , qorban bolghan qumandan ‿jengchilerniؿqaniliri bilen qoshulup deya éqini jiddiy halda köpeyge bolushi tebi'iy». Syodrik mushu jengde bexitke qarshi qurban bolghan. Attillamu mushu jengde ölüp kétish éhtimalini aldin mölcherlep teyyarlinip qoyghanidi. Noqul herbiy ishlar noqtisidin qarighanda, ghelbe rimliqlar we ularning ittipaqdash qoshuni terepte ikenliki nahayiti éniq körünüp turatti. Emma atiyus bu yawayi millet bilen tengpungliqini saqlap qélishni umid qilatti. Shunga u ghelbini qolgha keltürüshke bérilip ketmidi hem attillaning chékinishige yol qoydi.
Bu qétimki urushta attilla meghlub bolghan bolsimu, lékin uning küchi téxi üzul- késil gumran bolmighanidi. Miladi 452- yilidin bashlap u, bashqa bir qétimliq zor urushqa tereddut qiliwatqanidi, bu nöwet u bashlighan qoshun algha ilgirilep udul milano (hazirqi italiyining miran shehiri) rayonigha yétip bardi. Hazirqi zaman atalghusi boyiche éytqanda, attilaning özige xas kéngeymichiliki heddin ziyade bolup ketkenidi. Attllaning özige xas kéngeymichiliki heddidin ziyade bolup, ketkenidi. Attilla italiyide turiwatqan chaghdila uning a'ilisi marsi'an qoshunning tuyuqisiz hojumigha uchrighachqa, u italiyidin qoshun chékindürüshke mejburi boldi. Attilla miladi 453- yili italiyidin qaytish sepiride méngisige qan chüshüp wapat bolghan.
Biz igiligen attillaning depne murisimigha a'it tepsiliy teswirlesh matériyalliridin ottura yawrupa- asiyaliqlarning depne qilish adetliride nurghun oxshashliqlarning barliqini bilimiz. Qarimaqqa shuni shek- shübhizki, hunlargha mensup arxé'ologiyilik yadikarliqlar bu tesewwurni ispatlaydu, yeni ular asasiy jehettin uttura yawrupa- asiya milletliridin ibaret. Yene shunimu muqimlashturushqa boliduki, ottura yawrupa- asiyaliqlarning terkibi hun impériyisi teweside uzun ötmeyla séngiship ketti. Wehalenki, attillaning siyasiy meqsiti kishiler omumyüzlük medhiylep kéliwatqan chénggizxanning zémmisige alghan yüki we qara niyitige qarighanda köp az idi. Uningdin bashqa atillaning herbiy ishlar boyiche talant igisi ikenlikini ispatlaydighan deliler nahayiti az idi. Unidin bashqa nurghunlighan urush istratégiysi we taktékiliri türk- mungghul sheklide bolmastin, belki gérmanche shekillerge oxshap kétidu.
Attilla impériyisining qorulushi qisqa waqitliq bolup, uning gumran bolushi attilla ölgendin kéyin we gépidning toyuqsiz hujumidin kéyinla bashlan'ghanidi. Yaki téximu toghriraq éytqanda, gépidning asiyliq qilishi emeliyette hunlarning bannoniydiki hökümranliqini axirlashturdi. Miladi 445 ‿yilighؿkelgende qedimki rimning bu ölkisige yawayi millet hökümranliq qilalmaydighan boldi. Hunlar sherqiy rim impériyisi bilen gherbiy rim impéryisi qoshunida dawamliq xizmet qiliwerdi. Hem ilgiri bir mehel hökümranliq ornida turghan bir irq goruhining ewladliri yéngi ottura yawrupa asiyؿfidiratisiysning siyasiy gewdisi teripidin asmilatisiye qilindi we qoshulup ketti. Mana bu hunlargha a'it ajayip gharayiؿhékayilerning kishilerning iside néme üchün uzaqqiche saqlinip qalghanliqini chüshendürüp béridu. Ular tarix derislikide mewjut bolupla qalmastin, belki wén'giriyining tarixta yézip qaldurulmighan riwayetliride hazirghiche saqlinip kelmekte.
Paydilan'ghan munasiwetlik kitablar:
Hunlargha munasiwetlik uqushqa erziydighan matériyallar xéli köp. Jordanisning barliq neqilliri charliz kiristofining «jordanis qelimi astidiki got impériyisi» namliq kitabidin élighan. Prosston dashösi neshriyati 1915- yil 1- san neshri. Barnis we nopli 1960- yil 2- neshri. Gherbiy hunlar heqqide yézilghan hazirqi eng yaxshi we eng munewwer eser A.E Tompisun yazghan «attila we hunlar tarixi» din ibaret, oksifort dashösi 1948- yil neshri. Alaqidar tarixiy matériyallardiki köp sanliq biwaste élin'ghan neqillerni D.C Gordon yazghan; «Attilla dewri», «miladi V esirdiki wizantiye impériyisi we köchmen millet» (a n. Garbor 1966- yil addiy muqawiliq neshiri) din tépishqa bolidu.
Mubada hunlarning tarixi bir qanche parche maqale bilenla bayan qilin'ghan bolsa, u chaghda kéyinki rim impériyisi yaki wizantiye impiriyisining tarixi mukemmel tarix bolmay qalatti. B.J Buri yazghan «syodus I din jostin'an ölgendin kéyin rim impiriyisining axirqi mezgilliridiki tarixi» kishiler teripidin mushu jehettiki eng yaxshi kitab dep étirap qilindi. (Nyu- york. Dewr neshriyati, 1958- yil).
Sinorning «bashlan'ghuch sawat» namliq kitabining 261- bétidin 265- bétighiche chongqurlap oqisa, bezi xetliridin élin'ghan neqil mushu tézistin paydilan'ghuchilar üchün éytqanda alahide qiziqarliq bulatti. Mesilen: .O Ma'énsén- xélifén yazghan «yalghan- hunlar», ottura zhornili 1- san 1955- yil neshiri, 101- 106- betler.
L. Xarmatta yazghan «hun impiriyising yoqitilishi» 1-san, «tetqiqat orni. 2- San 1952- yili neshri, 277- 304- betler.
Otoma'éssén xéliféٿyazghan «yawrupa hunliri bilen hunlar» wizantiye 1944- yili neshri.
Atilla texminen miladiye 406-yilliri etrapida tughulup ,453-yili wapat bolghan.Miladiye 434-yilidin 453-yilighiche yawropa honlirining tengriquti bolghan.Yawropagha bésip kirgen honlargha atilla bashchiliq qilghan mezgil pütkul yawropa <<ھون-ئاتتىلا >> dégen namdin sarasimige chushken chaghlar idi.443-Yili attila jenggiwar hon leshkerlirini bashlap qustenteniye ge hujum qilip ,sherqi rim padishasiini yer késip bérip olpan töleshke mejbur qilghan.Arqidin gherbi rimgha bésip kirgen...
Pütün dunya milletlirining bir qétimliq zor kölemlik köchishige, axirida dunya xeritisining hazirqidek bolishigha mu'eyyen tesir körsetken shexis__del attiladur.Honlarning turki tilliq xelq ikenligi éniq.Honlar yawropagha yéziq élip kirgen,digen qarashlarmu barghanche delillenmekte.
Özining yawropa ziminida élip barghan bir qatar herbi yurushliri arqiliq yawropaliqlar neziride << تەڭرىنىڭ قامچىسى>> dep alghan buyuk hon tengriquti atilla heqqidiki tarixi we riwayetlik tus alghan bayanlar xélidin béri kishilerning diqqitini
Tartip kelgechke kopligen tarixshunaslar , tetqiqatchilar bu heqte izdinish we pikir yurguzushni nezerdin saqit kilmighan.
Mongghuliye yaylaqliridin ilajisiz gheripke köchken honlar ottura asiyada aq hon( éftalit) tengriqutlighini qurghandin bashqa
,Dawamliq gherpke qarap mangghan zor bir turkum honlar yawropaghiche bolghan uzun musapilerde nurghun el-xelqlerni özige boy
Sundurup ,yawropani lerzige kelturgen. Bolupmu yawropagha bésip kirgen honlargha atilla bashchiliq qilghan mezgil pütkul yawropa <<ھون-ئاتىللا >> dégen namdin sarasimige chushken chaghlar idi.
Özining yawropa ziminida élip barghan bir qatar herbi yurushliri arqiliq yawropaliqlar neziride << تەڭرىنىڭ قامچىسى>> dep alghan buyuk hon tengriquti atilla heqqidiki tarixi we riwayetlik tus alghan bayanlar xélidin béri kishilerning diqqitini
Tartip kelgechke kopligen tarixshunaslar , tetqiqatchilar bu heqte izdinish we pikir yurguzushni nezerdin saqit kilmighan.
Mongghuliye yaylaqliridin ilajisiz gheripke köchken honlar ottura asiyada aq hon( éftalit) tengriqutlighini qurghandin bashqa
,Dawamliq gherpke qarap mangghan zor bir turkum honlar yawropaghiche bolghan uzun musapilerde nurghun el-xelqlerni özige boy
Sundurup ,yawropani lerzige kelturgen. Bolupmu yawropagha bésip kirgen honlargha atilla bashchiliq qilghan mezgil pütkul yawropa <<ھون-ئاتىللا >> dégen namdin sarasimige chushken chaghlar idi.



Ilimge qoshulup kelse ger bir gherez,
U ilim emestur belki bir merez.
 
Форум * Munber » TARIX ИСТОРИЯ » Tarixtin bayanlar » Hunlarning yawropadiki ajayip -gharayib tarixliri
  • Страница 1 из 1
  • 1
Поиск:

Copyright MyCorp © 2006 Сайт управляется системой uCoz