Merhum " muhemmed rohiy uyghur qeshqiri " ning qisqiche terjimihali
Jennetning mengguluq hayatini qolgha keltüridighan kishilerning hemmisi muqerrer halda dunyadimu menggülük hayat yaritip bolghanlardur.
- Xatiremdin
Öz tarixini untighan milletni tarixmu untuydu. Tarix teripidin untulghan millet dunyadimu öz mewjutliqini yuqatqan bolidu. Gerche biz tarix teripidin untulghan millet bolmisaqmu " muhemmed rohiy uyghur qeshqiri " ge oxshash tarixning bizni untup qélishigha özining gégant eserliri bilen qet'i yol qoymighan töhpikar alimlirimizni untup qélishimizning özi , del tarixning bizni untup qélishigha yol quyiwatqanliqimizdin direk biridu, elwette . Biz ene shu boshluqlarni toldurwélish üchün süyümlük , möhtirem ustazimizning eserlirini ézdesh we uning hayatini bashqilargha tunushturush yolida izdinip, her qaysi tillarda yézilghan nurghun eserliri bilen uchrishishqa muyesser bolghan bolsaqmu , uning hayati heqqide yézilghan birer matriyalgha ige bulalmiduq. Chünki ixlasmen , diyanetlik alim " muhemmed rohiy uyghur qeshqiri "« özi heqqide yézish riyakarliqqa bashlaydu, riyakarliq insanni aqiwet duzaxqa apirip tashlaydu» dégen eqidisi buyiche özi heqqide héch nerse yézip qaldurmighan iken. Biz köp sürüshtürüsh arqiliq axiri pakistanning karachi shehride neshir qilinidighan " emeli sa'ins " zhornilining bash tehriri, süyümlük ustazimizning oghli muhemmed boghra uyghur bilen 2001- yili , 8 – ayda karachida körüshüp , uning eslep bergenliri asasida , bu qisqiche terjimihalni retlep chiqishqa muyesser bolduq.
Uyghurlarning azadliq körishi yulidiki öchmes mesh'ellirimizning biri , wetinimiz tarixini , wetinimiz mung – zarini dunya jama'etchiligige anglitish we tunutush yulidiki ulugh , dana , yol bashchi ustazlirimizning biri merhum tarixshunas alim we sha'ir " muhemmed rohi uyghur qeshqeri " ( allah uninggha rehmet qilsun ) pakistanning ottura asiya tetqiqat xizmetlirige ul salghuchi töhpikar alimlirimiz qataridin sanilidu . Uning in'gilizche , erepche , türkche, ordoche , poshtuche , parische shundaqla chaghitay ( uyghur ) che yazghan tarixi kitapliri , shé'irlar toplamliri, türlük ilmi maqaliliri we xewer , ochirikliri hazirgha qeder pakistandiki herqaysi unwérsititlarning ataqliq kutupxanilirida saqlanmaqta , shuningdek delil , höjjetlerge bay bolushtek alahidigi we nadirlighi hemde'uslup jehettiki özgichiligi bilen keng ottura asiya tetqiqatchilirini, xususen keng türkistan tetqiqatchilirini özige jelip qilip kelmekte.
U héjriye 1330 yili , miladiye 1911 - yili üstün atushta bir tijaretchi a'iliside dunyagha kelgen . 1912 – Yili dadisi muhemmed musa ependi namelum bir weqede wapat bolup , bir yashliq oghlini diyarimizning qabahet qaplighan zulmetlik asmini astida yétim , tayanchsiz qaldurup kitidu. U alte yashqa kirgende anisimu bashqa biri bilen toy qilip , balini taghisigha qaldurup kitip qalidu. Téxi alte yashqa kire – kirmeyla ata – anining méhri shepqitidin pütünley mehrum qalghan muhemmedrohi uyghurqeshqirining azapliq qismitide bir yildin kéyin yene qayta derd örkeshliri mewj orushqa bashlaydu. Taghisi ( ismi namelum ) yétimlik azawida ingrawatqan yette yashliq güdekning elemlirige melhem bolush u yaqta tursun , eksiche uni öydin qoghlap chiqiridu . Shuning bilen hemme tuqqanliri yüz örigen bu sebidin tarixmu yüz örüp , qaysidur shah , re'is , beg – ghujamlarning ish – izlirini xatirleshke kitip qalidu. Shunglashqa uning 7 yashtin 21 yashqiche bolghan 14 yilliq yigane hayati qeyerlerde , kimlerning terbiysi astida ötken ? Bu heqte tarix bizge héchqandaq melumat bermeydu. Emma shuni kisip éytishqa boliduki , qayghu – hesretning achchiq shéwirghanlirida titrigen uning ashu natiwan jismigha allahning rehmiti we eziz wetinimizning mihr- shepqetlik illiq qoyni hararet bexsh etken .Diyarimizning zulmetlik qarangghuliqida gah qorqup, gah chüchigen , méhri – muhebbettin mehrum bu yigane sebining azapliq qelbige küyümchan xelqimiz muhebbet bexsh etken, 14 yilghiche harmastin uni baqqan we terbiylep östürgen , uni qeyserlikke ügetken . Uningda ismigha layiq heqéqiy muhemmed rohini peyda qilishqa tirishqan. Hazir bizni qelem tewritishke qistighan ölmes rohning asasini ene shü méhriban xelqimizning telim – terbiyisi tikligen.

1932 – Yili qayaqlardindur hasirap – hömüdep kelgen tarix özining shunche maliman , aldirashliqigha perwa qilmastin , uninggha yene qayta nezer tashlaydu . Bu chaghda qelbige olughwar ghayilerni pükken yégirme bir yashliq muhemmed rohi uyghur qeshqiri weten xelqining özige béghishlighan méhri – muhebbitige jawap qayturush üchün pakistan'gha mangghan namelum bir karwan'gha qétilp , pakistanning pishawur shehrige yitip kélidu we u yerde bir mezgil turghandin kéyin afghanistanning kabul shehrige bérip , bir méhmanxanigha chüshidu , uning zirekligi we'uyghurlargha edep – exlaqidin tesirlen'gen méhmanxana xojayini uni méhmanxanining hésawatchisi qilip teyinleydu. Aridin uzun ötmey uning halalliq bilen qilghan xizmitidin süyünüp ketken xojayin milli esebiyetlerni bir yaqqa qayrip qoyup , uni öz bajisning qizigha öylendürgen . Shundaq qilip uning qayghu jarahetliri bilen tawlan'ghan , weten xelqi üchün tügimes – pütmes armanlargha tolghan pak qelbidin tünji qétim paris qizi orun alghan . Bu ikki tilliq , pak niyetlik yashlarning bir – birige bolghan semimi muhebbiti béxlinip perzentlik bolushqan . Shundaqtimu uning a'ilisige bolghan pak muhebbiti weten , millitige we öz mes'uliyitige bolghan yüksek , muqeddes söygüsidin hergizmu üstün kilelmigen . Shunglashqa u, dunyaning hemmila yérini urush qaplighan , hemmila ademni turmushning ghémi , belki bir qétim bolsimu qursaqni tüzükrek toyghuzush ghémi qorshiwalghan ashundaq japaliq mezgillerdimu turmush helekchilikige birilmestin weten – xelqning özidin kütken ümidini aqlash , wetenning jahalet qarangghuluqlirini ilim – meripet nurliri bilen yorutush , xelqimiz mung – zarini dunya jama'etchilikige anglitish kuyida bir yaqtin ügünüp , bir yaqtin ishlesh bilen kün ötküzdi.
U afghanistanda turush jeryanida ereb , türk , poshtu we paris tillirini pishshiq ögünüp , bilimge bolghan teshnaliqini qandurushqa kirishken we shu tillarda her xil shé'ir , ilmiy maqalilerni yazghan . U paris , poshtu edebiyat sahesige qedem qoyup , azghina waqit ichidila afghan xelqining qayilliqini qolgha keltürgen we afghanistandiki meshhur " enis " namliq poshtu tilidiki gézitining muherrirlik xizmitini ishligen. U bu jeryanda " türkler éptixari " dégen erep tilidiki chong hejimlik tarixi kitawini yézishqa kirishken . Hemde uyghurlargha a'it nurghun maqale ,xewer , ochiriklarni yézip afghan xelqige tunushturghan bolup , paris tilida yézilghanliri ichide biz peqet hazir pakistandiki ali mekteplerning ottura asiya tetqiqat merkezliride we herqaysi kutupxanilirida saqliniwatqan " yipek yulidiki xuten dastani " digen tarixi maqalisi bilen " rohi qayghusi " namliq shé'irlar toplimining esli orginali bilenla uchrishishqa muyesser bulaliduq . Qalghanlirini téximu chongqur izdinip béqishqa toghra kilidu .
Éhtimal 1948 - yillar bolsa kirek , muhemmed rohi ependining qelbidiki chongqur séghinish hisliri chidighusiz derijide wolqan bolup yalqunlashqa bashlaydu . Shuning bilen ayalining " balilar bek kichik , pamirning soghuqliri we yol azawigha berdashliq birelmeydu " déginige onimay " men hindistan bilen weten'ge qaytishqa amal qilimen " afghanistandin pakistan'gha qaytip chiqip , texirsiz halda lahor arqiliq hindistanning déhli shehrige baridu . Emma herxil siyasi dawalghushlar tüpeyli weten'ge qaytishqa zadila amal tapalmay , bir mezgil déhlida turup qalidu, aridin uzun ötmey , anglighan muhemmed rohi qattiq meyüslen'gen halda pakistanning lahor shehrige qaytip kilip , shu yerde makanliship qalidu , hemde oghli muhemmed boghra uyghurni mektepke biridu . Weten'ge qaytish üchün hindistan'gha kirip chiqquche tartqan iqtisadiy ziyanlirini az digendek , shu yili lahorda yüz bergen su apitide uning mal – mülkliri kelkünde qélip , zor iqtisadiy weyranchiliqqa dochar bolidu. Emma u yenila iradisini boshashturmay bir yaqtin ishlise , yene bir yaqtin in'giliz , ordu tillirini pishshiq ügünüshke bashlaydu hemde oghlinimu qéyinchiliqlargha qarimay dawamliq oqutidu . Bu jeryanda bir terepte türlük éghir jismani emgekler bilen shughullansa , ikkinji terepte toxtimay ilmiy xizmet bilen shughullinidu . U lahordiki chéghidila desliwide " rohi nalisi " andin " yéngi milli roh " dégen uyghur tilida yézilghan ikki shé'irlar toplimi neshir qilin'ghandin bashqa , yene ordu tilida yézilghan nurghun maqale , xewerliri pakistandiki her qaysi gézit – zhornallarda ilan qilinishqa bashlaydu . Axirida iqtisadiy qéyinchiliqlar tüpeyli karachigha yötkilishke mejbur bolidu. U yerge kelgendin kéyin , turghudek öy – makan yoq , türlük éghir jismani emgekler bilen nurghun japaliq künlerni bashtin kechüridu . Bir mezgildin kéyin yéqin dostlirining yaridem qilishi bilen aran dégende bir éghizliq öyge ige bolidu.
1955 – Yili pakistan radi'o istansisi türkche anglitish bashlighanda , muhemmed rohi istansining tallash imtihanidin muweppiqiyetlik ötüp, uyghurche anglitishni bashlaydu. Shuning bilen radi'o istansisining teminlishi bilen bir yürüsh qorü jaygha ige bolidu. Emma uning bu yilman turmushimu uzun'gha barmaydu . (( ... )) Ömri téxi yette aygha barmighan bu anglitish toxtitilidu . Shundaq qilip rohi ependige nisbeten turmush jehette qelem heqqige tayinishtin bashqa yol qalmaydu . Shundaqtimu u chong oghli muhemmed bughra bilen kichik oghli muhemmed baburni iqtisadiy chiqimlargha qarimay oqutushni dawamlashturidu. U karachida turush jeryanida 1959 – yili in'giliz tilda yézilghan ” The original home of tukharians ” ( taxarlarning esli yürti ) namliq meshhur tarixi esiri neshirdin chiqidu . Arqidinla ordu tilida yézilghan ” tippu sultanning osmaniye xelifisige yazghan mektupliri ” namliq tarixi esirimu ilan qilinidu. Hemde " türklerning islam dinigha qoshqan töhpiliri " namliq maqalismu in'giliz , ordu tilliridiki dangliq zhornallarda ilan qilinishqa bashlaydu . Uningdin bashqa yene biz uchrishishqa sazawer bolghan , téxi neshirdin chiqmighan " yéngi échilghan güller " namliq shé'irlar toplimi , " türkler iptixari " namliq chong hejimlik ereb tilida yézilghan tarixi kitabi we uning uyghurche terjimisimu orginal halitide pakistandiki ataqliq kutupxanilarda saqlanmaqta .
((( ... ))) U taki hayatining axirighiche bilim élish iradisini bushashturmay , etigini rosche , chüshte nimische , kechte firansozche ögünishni toxtatmighan idi .
Biz pakistanning dahisi " qa'idi ezem muhemmed éli jinnah " meqberisi yénidiki bir kona kutupxanigha qarighuchi boway bilen körüshkinimizde , u chongqur hörmet we séghinish bilen uni eslep " u hayatining axiriqi kiseljan waqitliridimu her küni ettigini kilip , ashu bolungdiki üstelde bir olturghanche chüshlük tamaqnimu shu yerde yep , kech kirgende andin qaytip kitetti . U üstelde uning bashqa héchkim olturmaytti hem olturushqimu ülgürelmeytti . U üstel uning ishxanisi hem derisxanisi idi " dep sözlep berdi .
Qisqisi imani we mes'uliyet tuyghusi oyghaq bu ot yörek , mol – husulluq alimimiz öz hayatini ghurbetchilikte ötküzgen bolsimu , lékin ene shundaq addi sadda , menilik ötküzüp , hijriye 1385 – yili , miladiye 1965 - yili 12- ayning 8 – küni qelbikdiki (( ... )) Armanlirini ewlatlargha qaldurup , bu dunya bilen widalashti. Uning karachidiki qebrisining üstige oyulghan:

"Héch ish qilalmay kettim jahandin,
Xuda dep iy méhriban perwerdigarim ,
Béshimgha bir tutam gülni qil sowgha ,
Échilsa ger béghimda güli armanim
Dégen monu misraliri weten , xelqning barliq wapadar oghul – qizlirini iman we'azatliq üchün köresh qilishqa chaqiridu . Shundaqla arman gülliri échilghan ,ashiqlarning wisal peytliri yitip kelgen , jahalet qepesliri sundurulup , bulbullar höriyet nurida jewlan qilghan künlerde ,ghelibe süpitide qebre béshigha bir deste gülning qoyilishini teshnaliq bilen kütmekte...