Орхун уйғур ханлиғи уйғур тарихида наһайити муһим орун тутидиған ханлиқ болуп, бу дәвирдә уйғурлар тәдриҗи һалда тарқақ һалда көчмән чарвичилиқ билән шуғуллиништин, бирликкә келип шәһәрлишишкә башлиған һәм "Теле қәбилилириниң байрақдари болуп, яйлақ дунясидин ибарәт бу сәһнидә өзиниң карамитини намайән қилған"(1) еди. Бу дәвирдә уйғурлар ялғуз яйлақ дунясида дәвир сүрүпла қалмай, йәнә йипәк (иппәк?) йолиниң хоҗайинлиқ ролини ойнап, Ғәрп - Шәрқ содисиниң гүллинишигә өзиниң тегишлик һәссисини қошти. Йипәк йолини қоғдаш вә йипәк йолиниң раванлиғиға капаләтлик қилишта уйғур атлиқ қошунлири муһим рол ойниди. Таң сулалисиниң түркләрни йоқитиши вә өңлүк - сөйгүн топилиңини тинҗитишта зор хизмәт көрсәткәнләрму дәл мана шу уйғур қошунлири еди.

1- Орхун уйғур ханлиғида қошунниң қураллиниши.

Һәрқандақ қошунниң җәңдә ғәлибә қилиши яки мәғлуп болуши, җәңгиварлиғиниң юқури яки төвән болуши, шу қошунниң қураллиниши билән мунасивәтлик болуп, уйғур қошунлири әйни чағда хил қуралланған қошун һесаплинатти. Уйғур қошунлириниң қураллири асаслиғи ат, оқ’я, қилич, нәйзә, қалқан, добулға, савут, салма қатарлиқлар болуп, буларниң ичидә әң асаслиқ рол ойниғини ат билән оқ’я еди.
Ат оттура асиядики яйлақ милләтлириниң инсанийәт мәдәнийитигә қошқан зор төһписи болуп һесаплиниду. Улар атниң җәңдә ойнайдиған ролини толуқ һис қилғачқа, атни дуния бойичә һәммидин бурун көндүргән вә ат беқишқа әһмийәт бәргән вә җәңдә асаслиғи атлиқ қошун ишләткән. Атлиқ әскәрләр җәңгиварлиғи интайин үстүн болған әскирий түргә киргәчкә елимизниң қәдимки дәвирләрдики әсәрлиридә "Ат әскәрниң дәсмайиси, дөләтниң түврүки ... Қошун тартқанлар шуниңға тайинип ғәлибә қилиду"(2). "Бир атлиқ әскәр сәккиз әскәргә тетийду"(3) дәп хатирилинип атлиқ әскәрләрниң роһиға йүксәк баһа берилгән. Шуңа уйғурлар атни наһайити көпләп баққан вә урушларда кәң - көләмдә ишләткән. Чүнки уруш мәзгилидә ат наһайити көп чиқим болатти, "Көлтекин мәңгү теши" ға асасланғанда Көлтекин Чача Сәнгүн билән елип берилған бир қетимлиқ урушта үч қетим ат алмаштурған ("Көлтекин мәңгү теши" Шәрқий йүзи 33- қур). Улар уруш мәзгилидә "һәрқайсиси бирдин атқа мингәндин сирт йәнә бир атни йетиләвалатти", бәзидә "бир әскәр төрт атни йетиләвалатти"(4). Булар бу атларни ялғуз урушта юқури сүриәткә еришиш үчүнла әмәс, бәлки йәнә өзиниң арқа сәп тәминат ишлири үчүнму еливалатти. Чүнки улар "Озуқлуққа еһтияҗлиқ болуп қалса, өзлириниң етидин бирни өлтүрүп йәп ачлиқини басатти. Уссап қалса байтилини сеғип уссузлиғини қандуратти"(5). Шуңа ат уйғур қошунлириниң һәр қетимлиқ җәңләрдә ғәлибә ғазинишидики аслиқ амил еди.
Орхун уйғур ханлиғидики җәңчиләрниң башқа қураллири вә қураллиниши һәққидә тарихий мәнбәләрдә бивастә хатирә болмисиму, әмма биз бәзи вастилик хатириләр вә археиологийәлик қезилмилардин мәлум учурларға егә болалаймиз вә бу матиряллар арқилиқ уларниң қораллиниш әһвалини мәлум дәриҗидә йорутуп берәләймиз. Қәдимки чарвичи милләтләр урушқа асасән оқ’я, қилич, нәйзә, қалқан қатарлиқ қоралларни елип чиқатти. Мәсилән "Оғузнамә" дә: "Күнләрниң биридә у овға чиқти, нәйзә елип, оқ’я елип, йәнә қилич елип, қалқан елип атланди"(6) дегән хатириләр учрайду. Буниңға асасланғанда, уйғур қошунлириниң җәңгә толуқ қураллинип чиқип батурлуқ билән урушидиғанлиғини көрүвелишқа болиду.
Тарихи матирялларға асасланғанда, оқ’я уйғур қошунлириниң асаслиқ қурали еди. Қәдимқи дәвирләрдә җәңдә чоң қошунлар учрашқанда алди билән йирақтин бир - биригә оқ’я арқилиқ һуҗум қилип, тосуп қучақлашма җәң қилғанда андин нәйзә вә қилич ишлитәтти. Уйғурлар оқ’яни адәттә җәңдәи ишлитипла қалмай, бәлки овчилиқтиму ишлитәтти. Овчилиқ уларниң турмушиниң муһим мәнбәси болғачқа, улар оқ’я етишқа кичигидинла пишип кетәтти. Шуңа улар адәттә "оқ’я билән бир адәмни нишанлап оқ үзгәндә, оқ қатар турған икки адәмни тешип өтүп кетәтти"(7) . Оқ’я пороқлуқ милтиқ зәмбирәк кәшип қилиништин илгири, күчлүк зәрбә бериш қурали вә қирғучи қурал болғачқа, уйғурлар оқ’яға наһайити әһмийәт бәргән болуп, хилму - хил оқ вә яларни ясиған еди. Я чоң - кичиклики вә нишан арилиғиниң йирақ - йеқинлиқиға қарап иккигә бөлүнәтти. Оқму авазлиқ оқ, йәңгил оқ вә мәшиқ оқи дәп бирқанчигә айрилатти.
Авазлиқ оқ - дәстисиниң қуйруқ тәрипидин кавак, уч тәрипидин төшүк ечиш арқилиқ ясилатти, андин униңға башақ орунлаштурилатти. Шуниң билән бу оқ маңғанда виңилдап аваз чиқиратти. Бу оқ әң дәсләптә һунлар дәвридә ишлитилгән болуп, "Тарихнамә" дики мәлуматларға асасланғанда батур Тәңриқут тәрипидин кәшип қилинған еди.
Йәңгил оқ - әң көп вә әң кәң ишлитилидиған оқ болуп, һәрбий ишлар вә ов овлаш ишлирида кәң ишлитилгән. Бу хил оқниң башиқи мис яки төмүрдин ясилидиған болуп, нишан арилиқи бирқәдәр йирақ еди. Тәтқиқатларға асасланғанда "Камандазлар 50 - 60 метир даиирә ичидики нишанға тоғра тәккүзәләйдиған, үнүмлүк етиш мусаписи 160 - 175 метирғичә болған "(8) оқ мушу хилдики оқ болуши мүмкин.
Мәшиқ оқи төмүр башақниң орниға юмилақ яғач башақ бекитилип ясилатти(9). Бу асаслиқи балилар вә өсмүрләрниң оқ’я етишни мәшиқ қилишида ишлитиләтти.
Қилич билән нәйзиму қәдимки заманларда дүшмәнләргә зәрбә бериш вә қириштики асаслиқ қурал болуш сүпити билән кәң түрдә ишлитилгән. Чүнки нәйзә билән қиличниң йеқин арилиқтики қучақлашма җәңләрдә дүшмәнләргә зәрбә бериштики роли оқ’ядин күчлүк еди. Шуңа "Һунлар йираққа оқ’я, йеқинға қилич - нәйзә"(10) ишләткәнгә охшаш уйғурларму йираққа оқ’я, йеқинға қилич - нәйзә ишлитәтти. Буни Көлтекинниң "Бир әрни оқ билән өлтүргәнлиги, икки әргә нәйзә санчиғанлиғи", "Алтә әргә нәйзә санчиғанлиғи вә қошун уруш қиливатқанда йәттинчи әрни қиличлиғанлиғи" толуқ испатлап бериду.
Салма - адәттики вақитларда чарвичиларниң питирап кәткән ат, қой, калиларни тутушта ишлитидиған чарвичилиқ қурали болупла қалмай, чарвичи милләтләрниң җәңләрдә ишлитидиған асаслиқ қураллириниң бирси еди. Тарихи матирялларда чарвичилар милләтләр ичидә тунҗи болуп өз дөлитини қурған Һунлар вә Кучаниң Ғәрбигә җайлашқан Шималий Һунларниң әвлади болған Куәйхуларниң уруш вақитлирида ат чаптуруп кетиветип адәмгә салма ташлайдиғанлиғи вә көпинчә һалларда дәл чүшүридиғанлиқи(11) қәйт қилинған. Шундақ қияс қилалаймизки, Һунларниң уруш қилиш усулиниң вариси, йүксәк дәриҗидә гүлләнгән чарвичилиқниң егиси болған уйғурларниңму салмини ишләпчиқириш вә һәрбий ишларда ишләткәнлиги ениқ. Улар салмини җәңләрдә қуралсизлинип қалғанда дүшмәнгә тақабил туруш яки дүшмәнни тирик тутуп дүшмән әһвалини егәлләш үчүн ишләткән. Йәнә келип салма пахта йип, юң йип вә терә тасмилардин ясивелишқа болидиған наһайити адди қорал еди.
"Униң савут йәлмәсигә йүздин артуқ оқ тәгди"(12), " Мениң ... Савут добулға кийгән 500 дин артуқ қураллиқ атлиқ қошунум вә пиядә әскәрлирим"(13) дигән мәлуматларға асасланғанда, уйғурлар җәңләрдә оқ’я, қилич, нәйзә қатарлиқ һуҗум қилғучи қураллар биләнла қураллинипла қалмастин, йәнә добулға, савут қатарлиқ қураллар биләнму өзини қоғдашни билгән.
Уйғур атлиқ әскәрлири җәңгә чүшкәндә туғ ишләткән болуп, уларниң туғлири ақ рәңлик еди. Улар йәнә бурға, сунай вә җәң думбиғи билән әскәрләрниң ғәйритини ашуратти(14). Буниңдин сирт, йәнә сал вә тулумлардин пайдилинип дәрядин өтүшни билгән болуп, буни Баянчур хақанниң" Иртиш дәрясиниң арқа баши (дегән йери) ни муз қаплап кәткәнлиги үчүн, арқа башиниң төвән йенидин сал селип өттүм" (15) дегән сөзлири испатлайду. Юқуриқилардин көрүвелишқа болидуки, Орхун уйғур ханлиғи дәвридә уйғур қошунлири наһайити хил қураллар билән қуралланған.

Изаһлар :
(1) Абе Такиио "Ғәрбий уйғурийә һәққидә тәтқиқат" Шинҗаң хәлиқ нәшрияти 1986- йили хәнзучә нәшри 8- бәт
(2) (3) (14)(7) Яң Шеңмин "Қәдимқи уйғурлар" җилин маиарип нәшрияти 1991- йили хәнзучә нәшри 133- 135- бәтләрдә елинған нәқил
(4) "Йеңи таңнамә. Уйғурлар һәққидә қиссә " 6135- бәт
(5) "Қазақистан пәнләр академийиси тарих - археиологийә тәтқиқат орниниң мақалилар топлими "1956- йили Алмута, русчә нәшри 231- бәт
(6) "Оғузнамә" милләтләр нәшрияти, уйғурчә 22- қур
(8) Мореннән "Һунларниң һәрбий тәшкили түзүми" Шинҗаң унверситити илмий жорнили уйғурчә 1988- йиллиқ 2- сан
(9) Мәһмут Қәшқәри "Түрки тиллар дивани" Шинҗаң хәлқ нәшрияти 1981- йили уйғурчә нәшри 1- том 517- 556- бәтләр
(10) Симачйән "Тарихи хатириләр. Һунлар һәққидә қиссә" Шинҗаң хәлқ нәшрияти 1987- йили уйғурчә нәшри, 391- бәт
(11) "Шинҗаңниң қисқичә тарихи "Шинҗаң хәлқ нәшрияти 1980- йили хәнзучә нәшри, 1- қисим 86- бәт
(12) "Көлтекин мәңгү теши" шәрқи йүзи 32- қур
(13)(15) "Баянчур қаған мәңгү теши"
"Қәдимқи уйғур язма ядикарлиқлиридин талланма" уйғурчә 119- 120- бәтләр
---
2. Уйғурларда һәрбий мәшиқ

Оттура түзләңликтикиләр "Оқ’ядин пайдилиниш вә ат үстидин садақ үзүштин гәп ачқанда, чоқум уйғурларни устаз тутуш керәк"(1) дәп наһайити тоғра баһа бәргән. Кесип ейтиш керәкки. Уйғурларниң оқ’ядин пайдилиниши вә ат үстидә садақ етишта устаз болалиши, уларниңму Һун вә башқа чарвичи милләтләргә охшаш кичигидин тартип ат минишни, оқ’я етишни мәшиқ қилғанлиғи билән мунасивәтлик.
"Тарихи хатириләр. Һунлар һәққидә қиссә" дики "Һунларниң өсмүрлири сәркә минип оқ’я билән қуш вә чашқан аталайду. Сәл чоң болғандин кейин, түлкә, тошқан етип уни озуқлуқ қилиду. Қорамиға йәткәндә һәммиси қоллириға каман елип, савутлуқ чәвәндаз болиду", " Көлтекин мәңгү теши " дики "Көлтекин 10 йешидин башлапла чоң адәмдәк тәрбийиләнди. 16 яшқа киргәндә чоң қошунни башлап җәңгә атланди", "Қара татарлар хатириси" дики "Моңғуллар бовақ балини тахтайға теңип, андин тахтай билән атниң дүмбисигә бағлап қоятти. Шуниң билән бовақлар анисидин айрилмай йүрәтти. Үч яшқа киргәндә бала ана билән биллә игәргә бағлап қоюлатти. Қол билән игәрни тутуп олтурғанлиғи үчүн башқилар билән ат чаптуруп йүрәләйтти. 4- 5 яшқа киргәндә қолтуғиға кичик я билән қисқа оқни қистуруп йүрәтти, чоң болғанда йил бойи ов овлаш билән мәшғул болатти"(2), дегән мәлуматларға асасланғанда, чарвичи милләтләр кичик вақтидин башлапла балиларға оқ’я етишни мәшиқ қилдуруш ән’әнисини изчил һалда варислиқ қилип кәлгән болуп, Һун Түркләр билән Моңғулларниң арисидики дәвирдә яшиған вә, әтраптики милләт вә районларға зор тәсирләрни көрситип, Орхун вадисида бир мәһәл һөкүм сүргән уйғурларниң бу ән’әнигә варислиқ қилиши мүмкин әмәс. Әгәр улар бу ән’әнигә варислиқ қилмиған болса, оқ’я етиш вә ат минишниң устази болалмиған һәм Искәндәр зулқәрнәйинниң алдида оқни алдиға қандақ атса кәйнигиму шундақ етип, уйғур наминиң келип чиқишиға сәвәп болған «Инан Хузхурәнд» (өз озуқини өзи тепип йигүчиләр) дегән намға егә болалмиған болатти.
Овчилиқму Һун, Уйғур қатарлиқ милләтләрниң турмушида вә дөләт иқтисадида муиәййән нисбәтни егәллигән. Овчилиқ уларниң турмушиниң асаслиқ мәнбәси болупла қалмастин, бәлки җәңчи болидиғанларни тәрбийиләш, урушта сәп түзүш усулини үгүтүш қатарлиқ җәһәтләрдә муһим рол ойнайтти. Орхун уйғур ханлиқиниң қурғучиси Пусадму "Овхумар... даиим дегидәк сәп түзүп ов овлашқа амрақ адәм еди"(3). Сәп түзүп ов қилғанда барлиқ қәвмләр өз қошунлирини башлап чиқип қуш вә һайванлар көп болған районларда ов овлайтти. Бундақ кәң көләмдики ов овлашқа миңлиған, он миңлиған атлиқ овчилар қатнишип, улар бир туташ қоманданлиқ астида бирдәк һәрикәт қилатти. Тарихи матирялларда уйғуларниң сәп түзүп ов қилиши тоғрисида тәпсили мәлуматлар болмисиму, лекин уйғурларға қериндаш болған Һунлар вә иҗтимаиий форматсийиси охшаш болған Моңғул, Манҗуларниң қоршав овға чиқиши һәққидики хатириләр бизни бу һәқтики вастилик матиряллар билән тәминләйду.
"Рим емпирийисиниң һалак болуш тарихи" да, Һунларниң коллектип ов қилиши һәққидә: "Ов овлаш Һун җәңчилириниң қәйсәрлик роһини йетилдүрүш җәһәттә әң яхши мәйдан һазирлап берәтти... Чәвәндазлар кәң даиридики явайи һайванларни қоршап, бирқанчә енгилиз мили(английская миля, прим:Эмерен) келидиған чоң муһасирә чәмбиригини һасил қилатти. Андин бу чәмбирәкниң мәркизигә қарап тәртип билән илгириләтти... Бундақ чағларда чәвәндазларниң йүрүши дайим бирқанчә күн давамлишатти. Улар тағ даванлардин ешип, еқин -дәрия, сай - җилғилардин өтәтти. Бәлгиләнгән нишанға тәдриҗи илгириләшни тохтитип қойматти. Улар мәркизи нишанни тоғрилап яндики һәмраһлири билән мәлум арилиқ ташлап ат чепип илгириләшкә адәтлиниши керәк еди. Улар илгириләш җәриянида икки яндики қисимниң әһвалиға диққәт қилип баратти, бәзидә аста илгириләп шу арқилиқ қәдимини бирликкә кәлтүрәтти. Улар сәркәрдиләрниң аваз бәлгүсигә диққәт қилиши һәмдә өз - ара бәлгә берип алақилишип туруши лазим еди. Сәркәрдиләр бу әмәлий мәктәптә әң муһим һәрбий маһарәт дәрислигини, йәни ов мәйдани, арилиғи, вақти һәққидә тез һәм тоғра һөкүм чиқиришни үгинивалатти. Уруш болғанда улар пәқәт нишанни алмаштурсила, йәни явайи һайванларға қоршап зәрбә бериштики сәврчанлиғи, қәйсәрлиги вә маһаритини дүшмәнгә ишләтсила болатти"(4) дәп хатириләнгән болған мәшһур тарихчи Доссанму" Моңғулларниң қорваш овға чиқиши һәрбий ишларға охшайду. Алди билән адәм әвәтип һайванларниң аз - көпликини разветка қилиду. Мәлуматқа егә болғандин кейин әтраптики қәбилиләрдин һәр он кишидин бир нәччә кишини таллап, қоршав һалқиси түзүп һайванларни қоғлитиду. Нишанлиған йәргә йетип кәлгәндә андин қошунни сол қанат, оң қанат вә оттура қисимға бөлүп овни башлайду"(5), дәп мәлумат бәргән. Манҗулардиму "Ов башланғанда һәр ким бир талдин оқ чиқиридиған, һәр 10 адәмгә бир башлиқ тәйинлинидиған..., ов қилғанда қалаймиқанчилиқ чиқиришқа йол қоюлмайдиған"(6) бәлгилимә бар еди. Бу хатириләргә асаслинип, биз Һунлар билән Манҗу, Моңғулларниң арисидики дәврдә яшиған һәм иҗтимаиий форматсийиси улар билән охшаш болған уйғурларни әскәрләрни тәрбийиләштә юқарқи усулларни қолланған, "Йеңи таңнамә " дә хатириләнгән Пусадниң "дайим дигүдәк сәп түзүп ов қилиши" ниң шәкли, усули вә мәхситини юқуриға охшаш дәп ейтсақ хата ейтмиған болимиз. Умумлаштуруп ейтқанда, қоршав ов қилиш уйғур қатарлиқ чарвичи милләтләр үчүн әң яхши тәлим - тәрбийә, қоманданлиқ қилғучилар үчүн болса уруш қилиш сән’итини үгүнидиған әң яхши маневер еди. Улар яшиған муһитниң начарлиғи, һава келиматиниң соғуқ болуши, шундақла көчмән чарвичилиқ турмушида көчүп йүрүш җәрянидики ач - тоқ қелишлар уларниң соғуққа, ачлиққа вә тәшналиққа тақәт қилиш, җапа мушәққәткә чидаш қатарлиқ қабилийәтлирини йетилдүрүштиму муһим рол ойнайтти һәмдә уларни тәшкилчан, интизамчан қилип йетиштүрәтти. Улардики "Урушқа вақтида йетип кәлмигәнләрни мушу гунаһи үчүн өлүмгә һөкүм қилиш", "Урушта қечип кәткәнләрниң аилә бисатини мусадирә қилип җәңчиләргә бөлүп бериш"(7) тәк һәрбий интизамму уларниң қәһриманлиқ билән уруш қилишиға илһам берәтти. Худди Һунлар " пүтүн милләт бойичә тәйяр бир һәрбий қошун",
"җәң қилишқа наһайити мувапиқ"(8) болғинидәк, уйғурларму пүтүн милләт бойичә тәйяр һәрбий қошун, һәм шундақла җәң қилишқа наһайити маһир еди.

Изаһлар:

(1) Яң Шеңмин "Уйғур тарихи" җилин маиарип нәшрияти 1991- йили хәнзучә нәшри, 135- бәттики нәқил
(2) Мореннән "Һунларниң һәрбий тәшкили түзүми", "Шинҗаң унверситити илмий жорнили" уйғурчә 1988- йиллиқ 2- сан 94- бәттә елинған нәқил
(3) Мәһмуд Қәшқири "Түрки тиллар дивани" Шинҗаң хәлиқ нәшрияти 1981- йили уйғурчә нәшри, 1- том 156- бәт
(4) "Кона таңнамә . Уйғурлар һәққидә қиссә" Җуңхуа китап идариси 1986- йили 2- нәшри хәнзучә 5196- бәт
(5) Мо Реннән "Һунларниң һәрбий тәшкили түзүми" "Шинҗаң унверситити илмий жорнили" уйғурчә 1988- йиллиқ 2- сан 84- бәттә елинған нәқил
(6) Доссан "Моңғул тарихи" Җуңхуа китап идариси 1962- йили хәнзучә нәшри 1- том 156- бәт
(7) Мо Дуңйән "Манҗулар тарихиға аиит мақалиләр" хәлиқ нәшрияти 1958- йили хәнзучә нәшри 64- 65- бәтләр
(8) " Йеңи таңнамә. Уйғурлар һәққидә қиссә" 6124- бәт, "Кона таңнамә. Туралар һәққидә қиссә" 5345- бәт

(edit; правка: Emeren)