Главная страница ساياھەتچى تور بېتىنىڭ مۇنبىرى Регистрация

Вход

Приветствую Вас Гость | RSS Пятница, 2024-03-29, 7:59 AM
[ Новые сообщения-yingi xewerler · Участники-ezalar · Правила форума · Поиск-izdesh · RSS ]
  • Страница 1 из 1
  • 1
Модератор форума: Sayahetchi  
Форум * Munber » TARIX ИСТОРИЯ » Tarixtin bayanlar » Qeshqerning tarixi, medeniyiti
Qeshqerning tarixi, medeniyiti
SayahetchiДата: Пятница, 2009-02-13, 3:20 PM | Сообщение # 1
Admin
Группа: Администраторы
Сообщений: 115
Статус: Offline
Qeshqerning tarixi, medeniyiti

Miladiye 1887-yili gérmaniye Bérlin uniwéristétining profésori, meshhur Éwropiliq, sherqshunas Zich Xofin déngiz yolliri échilishtin ilgiri gherb bilen sherqning barliq alaqilirini tutashturidighan qedimki quruqluq yolining namini nahayiti chirayliq nam bilen, yeni «Yipek yoli» dégen nam bilen atidi. Shuningdin bashlap Asiya, Éwropa, Afrika qatarliq qit'elerdiki her qaysi ellergiche tutashqan quruqluqtiki qedimiy karwan yolliri, sheherler, öteng - rabatlar, chaza - qurullar, qel'eler, iz - xarabiler duniyaning her qaysi elliridiki arxéolog, ékspédiciyichi, tewekkülchi, tetqiqatchilar insanlar medeniyetlirining yiltizini, sirini izdeydighan duniyadiki her qaysi ellerning medeniyet jehettin bir-birige öz ara tesir qilish we tarqilish jeriyanlirini tetqiq qilidighan muhim bir arxéologiyalik, jughrapiyilik atalghu süpitide «Yipek yoli medeniyiti» dep ataldi. Bu nam kéyinche duniya medeniyet tetqiqatida muhim salmaqni igeleydighan katta témigha aylinip qaldi.
Duniyadiki sherqshunas alimlarning sherq medeniyetlirige bolghan uniwérsal tetqiqatlirining chongqurlishishi, kéngiyishi we inichkilishishige egiship, gherb döletlirining arxéolog, ékspédiciyachi, tewekkülchilirimu XIX - esirning otturliridin XX - esirning otturlirigha qeder bir esirdin artuq waqit ichide sherq medeniyetlirining «Tilsimat» lirini échishqa bolghan ottek qizghinlighi bilen qedimki bostanliq Qeshqerni öz ichige alghan ottura Asiyaning her qaysi jaylirida arqa - arqidin türlük tekshürüshlerni élip bérip, sherq ellirining qedimki medeniyet salunlirini we sherqning möjizatlirini öz meyliche ziyaret qilishti. Yaratquchilirining esliridin aliburun kötürlüp ketken xarabe -iznalarda qidirish, sizish, ölcheshlerni élip bérip, gherb we sherqte yashighuchi insanlarning yiraq qedimki dewrlerdiki alaqiliri, tereqqiyati, medeniyiti toghrisida yéngi qarashlarni otturigha qoyushti. «Yipek yoli medeniyiti» üstidiki izdinishlerning chongqurlap bérishi netijiside Ottura Asiya tewesidiki qedimki bostanliq Qeshqerge «Xeliqara medeniyet alaqisining achili» dégen namni bérishti. «Yipek yolidiki merwayit sheher Qeshqer»ning nami pütün duniyagha tarilip, Qeshqer toghrisidiki tetqiqat xeliqaraliq témigha aylinip qaldi.
Qeshqer rayonining sherq teripi Teklimakan qumluqigha, Sherqiy jenub teripi Xoten rayonigha, jenub teripi Qaraqurum tagh tizmisi arqiliq shizangning ali rayonigha, Gherbiy shimal we shimal teripi Qizilsu qirghiz aptonom oblastigha, sherqiy shimal teripi Aqsu wilayiti bilen chégarilinidu. Qeshqer yene ayrim-ayrim halda Hindistan, Pakistan, Afghanistan, Tajikistan, Qirghizistan qatarliq döletler bilen chégarilinidu.
Qeshqerning shimalini tengritagh tizmisi, gherbini Pamir égizliki, jenubini Qaraqurum tagh tizmisi orap turidu. Peqet sherqila nisbeten ochuq bolup, Teklimakan qumluqigha tutishidu. Yer shekilidin éytqanda, Qeshqer rayoni jenubtin sherqiy shimalgha qarap qiypash sozulghan bolup, égizlik, tüzlenglik we qumluqtin ibaret üch qisimgha bölünidu. Uning jenubiy qisimining déngiz yüzidin égizliki ottura hésab bilen 4000 métir kélidu. Qeshqerde yene déngiz yüzidin égizliki 8611 métir kélidighan «Chogér choqqisi» we déngiz yüzidin égizliki 7555 métir kélidighan «Muz tagh choqqisi» qatarliq dunyadiki ikkinchi we üchinchi égiz qarliq tagh choqqiliri bar. Qeshqer rayonining égizlik rayoni 57% ni, tüzlenglik rayoni texminen 24% ni égileydu, qalghan qisimi qumluq. Bu xil alahide yer shekili qurulmisi Qeshqer rayonining özgiche körkem menzirisini hasil qilghan.
Junggoning qedimki tarixiy kitabi «kéyinki xenname»ning «gherbiy yurt tezkirisi»diki xatirilerge asaslanghanda, Qeshqer tang sulalisidin ilgiriki zamanlarda «suli»(勒国疏) dégen nam bilen atalghan. Éniqki, mezkur tarixiy kitabta qeyt qilinghan nam pütkül Qeshqer bostanliqining umumiy namigha emes, belki hazirqi Konisheher, Yéngisheher we Qeshqer shehirining (éhtimal buningdinmu kichik dairini körsitishi mumkin.) etrapidiki bir qisim jaylarning namighila wekilik qilalaydighan nam, shundaqla «kéyinki xenname» de gherbiy yurttiki 36 beglik dep tizimgha élinghan yurtlarning birining nami. Hazir Qeshqer dairiside tarixta uningdin bashqa, yene qedimki kichik begliklerdin sakaraol (yeken) begliki (莎车国), bügünki Qaghiliqning jenubini körsitidighan Kökyar begliki (子合国), Tashqorghanning qisimen jaylirini körsitidighan Puli begliki (国 黎蒲 ),
Poskam, Qaghiliq we Qaghiliq etrapini körsitidighan Yol'ériq begliki (西忟国) (bezi menbelerde «chekuk baliq» (朱驹国) dep élinghan), Yéngisar nahiyisi tewesini körsitidighan Inay begliki (依耐国) (bezi menbelerde «usar baliq» (乌国) dep élin'ghan), Maralbéshi etrapini körsitidighan Barchuq (巴楚) (bezi tarixiy matériyallarda « seperbay begliki » (国头尉) dep élinghan) qatarliq parche-parche bostanliqlardin hasil bolghan kichik begliklerning barliqimu yézilighan. Bu beglikler tarixiy tereqqiyatlar dawamida küchlüklerning ajizlarni qoshuwélishi yaki teb'iy qoshulush dawamida yoqilip, qismenlerning namlirimu özgergen. Eng axirqiliri X esirde islam dini Qeshqerge tarqilip kirgendin kéyin, Qeshqerni astane qilghan qaraxaniylar sulalisi teripidin tolluq birlikke keltürülgen.
«Qeshqer» dégen namning étimologiyisi toghrisida ilgiriki mutexessis, tetqiqatchilar köp xil qarashlarni otturigha qoyghan. Bu heqte ta hazirgha qeder qayil qilarliq birlikke kelgen qarash shekillenmigenliki üchün, bu heqte toxtalmay, peqet menbelerde xatirilengen «Qeshqer»dégen nam üstidila qisqiche toxtilip ötimen. «Qeshqer» dégen nam eng burun chawshiyen millitidin bolghan rahib xuy chawning (?-780) «Enetkek xatiriliri» (hindistan xatirisi) dégen kitabida közge chéliqidu. U öz kitabida Qeshqerning namini «Suli» dep xatiriligen bolsimu, lékin u yene yerlik kishilerning bu yerni «Qashqara» yaki «Qeshqeri» (伽师低离) dep ataydighanliqini alahide tekitligen. Tang sulalisi dewride Qeshqerde yashighan Pir Xoylinning (斐(慧林 «Barche nomlarning oqulushi we izahati» ( 一切经音义) dégen kitabidimu «Qashgheri» ( 黎 佶 伽师) dégen namda yézilghan. Parij döletlik muzéyida saqliniwatqan, XX esirning bashlirida Paol Pilliot dünxuangdin achiqip ketken P5538a numurluq udun Sak tilidiki X esirlerge te'elluq bir parche mektuptimu «7-ayda leshkerlerni bashlap qiéyesa kara gha yétip kelduq. Mezkur sheher ahalisi el bolmaqqa teyyar bolghan iken» dégen xatire bar. Bu namningmu hazirqi Qeshqerni körsitidighanliqi ispatlandi. Qamusi alim Mehmud Qeshqerining «Türkiy Tillar Diwani» namliq esiridimu bügünki namgha oxshash «Qeshqer» (喀什噶尔) dep xatirilengen. Alim Mehmud Qeshqeri öz kitabida yene «Kand» atalghusida Qeshqerning töwen chin ikenlikini yene bir qétim tekitlep, «Kend, sheher shuningdin élinip Kashgher <ئوردا كەند> déyildu. Bu xan turidighan sheher dégenlik. Chünki, bu sheherning hawasi yaxshi bolghanliqtin, Aprasiyap shu sheherde turghan» deydu. Yuqiriqilar Qeshqerning hazirqi namining xéli burunqi zamanlardila wujudqa chiqqanliqini hemde Qeshqer bostanliqidiki merkiziy sheherning qedimde «Orda kend» depmu atalghanliqini körsitip béridu. Bulardin bashqa, élimizning ming sulalisi dewridiki xatirilerde Qeshqerning namini «Xashghar» (喀实哈尔) depmu yézilghan. Ching sulalisi xatiriliride «Kashgher» (喀什噶尔) dep yézilghan. Hazir qisqartilip «Qeshqer» (喀什) dep atalmaqta.
Qeshqer bostanliqi qedimde «Yipek yoli»ning Shinjang tewesidiki jenubiy yol böliki bolghan Lopnur, Miran, Kroran, Cherchen, Xoten liniyeliri bilen ottura yol böliki bolghan Turpan, Qarasheher, Kucha, Aqsu liniyelirining eng axirqi qoshulush tügüni bolup, Pamir égizliki we Qaraqurum taghliridin ötüp Qirghizistan, Özbékistan, Afghanistan, Hindistan, Pakistan, Keshmir, Iran we Ottura Asiyadiki her qaysi ellerge baridighan kariwan yolining choqum bésip ötmise bolmaydighan éghizi édi. Gherb ellirining seyyah, alaqichiliri, sodigerlirimu aldi bilen Qeshqer tewesidiki tagh éghizliridin ötüp, dawan éship Qeshqerge kelgendin kéyin, andin dölitimizning ichkiri ölkiliridiki menzilgahlirigha yétip baralaytti. Bu xil jughrapiyilik ewezellik Qeshqerni gherb medeniyiti bilen sherq medeniyitining sürkilish merkizige aylandurup, bu yerde qedimki Yunan medeniyiti, Hindi budda medeniyiti, Ottura tüzlenglik medeniyiti, Ereb islam medeniyiti we Oyghurlarning yerlik déhqanchiliq, charwichiliq medeniyetlirining öz-ara yughurulushi bilen shekillengen, hayatiy küchi tolup tashqan alahide singirtik medeniyet muhitining wujudqa kélishige türtke bolghan. Jümlidin bu yerde qedimdin bashlap köp xil medeniyet, köp xil til, köp xil din, köp xil milletlerning öz - ara arilishishi netijiside, tebiiy halda köp tereplik, köp menbelik. Köp qatlamliq murekkep medeniyet gazarmisi shekillengen. Shunga, Qeshqer tewesidiki hemme yerdin xuddi kéche asminigha chéchilighan yultuzlardek qedimki medeniyetlerning guwahchisi süpitide qedimiy sheher, qorghan, qedimiy qebre, butxana izliri, budda munarliri, mazar-meqbere, meschit, medrise, öteng - rabat, qedimki ateshtur, sépil, ghar, qedimki imaret qatarliq tarixtiki herqaysi dewrlerning medeniyet miraslirini uchritishqa bolidu.
Elwette, Qesheqerdiki bu xil medeniyet uyghurlarning medeniyet géniziyisini yoqatmighan asasta, aldin bilen hazirqi gherb medeniytining yiltizi bolghan grék medeniyitining tesirini eng burun qobul qilghan. Uyghurlarning qedimki klassik eserliridila emes, belki xeliqning aghizida riwayet süpitide saqlinip kéliwatqan miladiydin ilgiriki IV - esirlerde Ottura Asiyagha yürüsh qilghan Aléksandir Makédonskiy (Iskender Zulqerneyin) toghrisidiki riwayetler Yunan medeniyitining bu yerdiki xelqlerge qanchilik tesir qilghanliqini ispatlap béreleydu. Gerche miladiyedin ilgiriki II-esirlerde ulugh yawchilarning serkerdisi Kujula Kadfis (Kujulakadphises) qurghan Kushan (国霜贵) impériyisining warisi impérator Kanishka (Kaniska) xan zamanisida Xoten (udun) ge tarqilip bolghan budda dini nahayiti tézla Qeshqerge tarqilish imkaniyitige ége bolghan bolsimu, lékin yerlik xeliqler budda dini yerlik medeniyetler bilen yunan medeniyetlirining alahidilikige birleshtürüp, gherbiy yurtning özige xas illinzim medeniyitini shekkillendürüsh asasida özleshtürgen, bolupmu Qeshqerning shu dewrdiki meniwi muhitida meyli hüner -sen'et, naxsha - usul, muzika, neqqashliq we binakarliq jehette bolsun, xaraktér jehettin buddizim medenyitidin periqliq haldiki Qendihar medeniyitige (bügünki Afghanistangha qarashliq Qendihar rayonidiki qedimki medeniyet. A) oxshap kétidighan özige xas buddizm medeniyitini yaratqan. Buni Qeshqer tewesidiki «Toqquz saray qedimiy shehiri», «Tumshuq buddizm xarabisi» we ularning etrapidiki buddizm ibadetxanilirining xarabiliridin tépilghan buddizm medeniyitige te'elluq medeniyet yadikarliq buyumliri ispatlap béreleydu. Uning üstige budda dini Qeshqerde mewjut bolup turghan 1000 yilgha yéqin tarixiy zamanlarda uyghurlargha pars medeniyiti bilen teng tarqilip kirgen zoro'astir dini (销罗亚斯德教) we mani dini (摩尼教)lirimu shuningdek duniya xaraktérlik iptida'iy medeniyet hadisisi bolghan shamanzim ishenchiliri (萨满信仰) ning chökmilirimu Qeshqerde budda dini bilen teng mewjut bolup turush imkaniyitige ége bolghan. Peqet miladiye X – esirning otturilirida islam dinining eng burun Qeshqerge tarqilip kirishi, islam dini idiyisining teqip qilishi we cheklesh, inkar qilishi bilen Qeshqerning bu xil alahide medeniyet qurulmisi öz mewjutluqini saqlash imkaniyitidin mehrum qilghan. Islam idéologiyisi 1000 yilgha yéqin dawamlashqan buddizim asasidiki arlashima idéologiyisining ornini égilep, Qeshqerni merkez qilghan halda öz tesirini Shinjangning herqaysi jaylirigha kéngeytip, tedirijiy halda uyghur medeniyitining tarixiy qurulmisida yéngi bir garmonik qatlam hasil qilghan.
Miladiye 850-yili Qeshqerni merkez qilip qurulghan qaraxaniylar sulalisi miladiye 1211-yili Xéshi rayonlirida Qara kidanlar teripidin qurulghan gherbiy Liyaw sulalisining serkerdisi küchlükning qolida halak bolghandin kéyin, Qaraxaniylar sulalisi dewride Qeshqerde güllengen shanliq uyghur islam medeniyiti xristian dinini terghip qilghuchi naymanlarning qolida bir mehel weyranchiliqqa uchrap, mongghullar istélasidin kéyin Tughluq Tömürxan teripidin qurulghan Moghilistan yaki Chaghatay xanliqi dewride yene qaytidin rawajlanidi. Miladiye 1514-yili Yeken seidiye xanliqi qurulup, miladiye 1678-yili bu xanliq Junggharlar teripidin aghdurulghangha qeder bolghan 164 yilliq tarixta gerche Apaq Xoja qatarliq sopi - ishanlarning xelqni bixudlashturushi tesiride xelq ammisi bir mezgil xurapatliq patqiqigha pétip, uyghur islam medeniyiti Qeshqerde gheyriy nurmal tereqqiyatlarni bashtin kechürgen bolsimu, emma Qeshqerdiki medeniyet qurulma jehettin yenila islam dini idéologiyisini merkiziy oq qilghan halda tereqqiy qildi.
Junggharlarning Shinjangdiki tesiri we Ottura Asiyadiki Qoqend xanliqidin Qeshqerge singip kirgen Muhemmet Yaqupbeg teripidin Qeshqerge qurulghan «Yette sheher» qorchaq hakimiyiti miladiye 1878 -yili toluq aghdurlup, Ching sulalisi Shinjangni toluq birlikke keltürdi.
Miladiye 1884-yili Ching hökümiti Shinjangni resmiy ölke qilip tesis qildi. Bu mezgilde Qeshqerde ambal mehkimisi qurlup, hazirqi Qeshqer tewesidiki barliq nahiyiler bilen Xoten rayoni Qeshqer ambal mehkimisige qarashliq boldi. Miladiye 1912 - yilidin 1928 -yilighiche Shinjanggha Yan Zingshing hökümran boldi. Bu mezgilide Qeshqer ambiligha Yéngisheher, Konisheher, Maralbéshi, Peyziwat, Yeken, Tashqorghan(Puli), Qaghiliq, Guma, Yéngisar, Xoten, Lop, Mekit, Poskam, Ulughchat qatarliq zéminlar tewe boldi. Miladiye 1929-yilidin 1943-yilighiche Shinjanggha Jin Shurén we Shéng Shisetler hökümranliq qildi. Bu mezgilde Qeshqer ambal mehkimisi emeldin qaldurup, Qeshqer memuriy rayoni tesis qilinip, memuriy waliyliq yolghan quyuldi. Yéngsheher, Konsheher, Yéngisar, Tashqorghan, Yeken, Maralbéshi, Mekit, Ulughchat, Yupurgha, Atush qatarliq nahiyiler Qeshqer memuriy rayonigha qarashliq boldi. 1943-yili Qeshqer memuriy rayoni Qeshqer we Yekendin ibaret ikki wilayetke ayrildi. Bu ikki wilayetke ayrim-ayrim halda waliylar teyinlinip, Yeken, Qaghiliq, Poskam we Mekit nahiyiliri Yeken wilayitige qarighandin bashqa, Atush we Ulughchatni öz ichige alghan qalghan nahiyilerning hemmisi Qeshqer wilayitige qaraydighan boldi. 1949-Yili Shinjang tinchliq bilen azad qilindi. Qeshqer wilayitide herbiy idare qilish komitéti tesis qilinip, burunqi nahiyilerni dawamliq bashqurdi. 1952-yili 9-ayda Qeshqerde Qeshqer shehiri tesis qilindi. Qeshqer shehirige Qeshqer sheher rayonidin bashqa, Yéngisheher bilen Konshehermu qaraydighan boldi. Bu mezgilde Qeshqer shehiri Shinjang ölkilik xeliq hökümitige biwaste qaraytti. 1954-yili 8-ayda jenubiy Shinjang memuryiti qurulup, waliy mehkimisi Qeshqer shehiride tesis qilindi. Burunqi Qeshqer wilayiti emeldin qalduruldi. Barliq nahiyiler Jenubiy Shinjang memuriy mehkimisige qaraydighan boldi. Shuning bilen Yeken wilayiti we waliy mehkimisimu emeldin qaldurulup, Qeshqer wilayitige qoshuwétildi. «Medeniyet zor inqilabi» mezgilide Qeshqer wilayetlik waliy mehkime «Qeshqer wilayetlik inqilabiy komitét» dep özgertildi. 1978-yili Qeshqer wilayiti waliy mehkimisi eslige keltürüldi.
Hazir Qeshqer wilayiti Qeshqer shehiri, Yéngisheher, Konisheher, Maralbéishi, Peyziwat, Yopurgha, Yéngisar, Mekit, Yeken, Poskam, Qaghiliq nahiyiliri we Tashqorghan tajik aptonom nahiyisi qarashliq bolup, pütün wilayet boyiche 141 yéza, 26 bazar, töt kocha ish béjirish bashqarmisi 93 ahaliler komitéti, 2188 kent-meheller komitétliri bar. Uningdin bashqa, Qeshqer dairside yene Jenubiy Shinjang herbiy rayoni, Poskam néfit, tebiiy gaz bazisi we yéza igilik 3-diwiziyisi qatarliq orunlarmu bar.
Qedimiy bostanliq Qeshqer we «Yipek yolidiki merwayit» Qeshqer shehiri bugünki künde özining qedimiyliki, özgiche milliy örp -adetliri, nepis hüner – sen'etliri, alahide tebi'iy menzirliri, qedimiy we mol bolghan tarixiy medeniyet miraslirigha ége bolushtek ewzellikliri bilen chet ellik seyle-sayahetchilerni we junggoning ichkiri ölkiliridiki meblegh salghuchi sodigerlerni özige jelip qilip kelmekte.

Menbe: bu maqale (Üsti uchuq muzéy__ Qeshqer) dégen kitaptin élinghan.
Aptori: Yolwas Muhemmetimin
Aqqush munbiridin

======================

Қәшқәрниң тарихи, мәдәнийити

Миладийә 1887-йили германийә Берлин универистетиниң професори, мәшһур Европилиқ, шәрқшунас Зич Хофин деңиз йоллири ечилиштин илгири ғәрб билән шәрқниң барлиқ алақилирини туташтуридиған қәдимки қуруқлуқ йолиниң намини наһайити чирайлиқ нам билән, йәни «Йипәк йоли» дегән нам билән атиди. Шуниңдин башлап Асия, Европа, Африка қатарлиқ қитъәләрдики һәр қайси әлләргичә туташқан қуруқлуқтики қәдимий карван йоллири, шәһәрләр, өтәң - рабатлар, чаза - қуруллар, қәлъәләр, из - харабиләр дунияниң һәр қайси әллиридики археолог, экспедицийичи, тәвәккүлчи, тәтқиқатчилар инсанлар мәдәнийәтлириниң йилтизини, сирини издәйдиған дуниядики һәр қайси әлләрниң мәдәнийәт жәһәттин бир-биригә өз ара тәсир қилиш вә тарқилиш жәриянлирини тәтқиқ қилидиған муһим бир археологиялик, жуғрапийилик аталғу сүпитидә «Йипәк йоли мәдәнийити» дәп аталди. Бу нам кейинчә дуния мәдәнийәт тәтқиқатида муһим салмақни игәләйдиған катта темиға айлинип қалди.
Дуниядики шәрқшунас алимларниң шәрқ мәдәнийәтлиригә болған универсал тәтқиқатлириниң чоңқурлишиши, кеңийиши вә иничкилишишигә әгишип, ғәрб дөләтлириниң археолог, экспедициячи, тәвәккүлчилириму ХIХ - әсирниң оттурлиридин ХХ - әсирниң оттурлириға қәдәр бир әсирдин артуқ вақит ичидә шәрқ мәдәнийәтлириниң «Тилсимат» лирини ечишқа болған оттәк қизғинлиғи билән қәдимки бостанлиқ Қәшқәрни өз ичигә алған оттура Асияниң һәр қайси жайлирида арқа - арқидин түрлүк тәкшүрүшләрни елип берип, шәрқ әллириниң қәдимки мәдәнийәт салунлирини вә шәрқниң мөжизатлирини өз мәйличә зиярәт қилишти. Яратқучилириниң әслиридин алибурун көтүрлүп кәткән харабә -изналарда қидириш, сизиш, өлчәшләрни елип берип, ғәрб вә шәрқтә яшиғучи инсанларниң йирақ қәдимки дәврләрдики алақилири, тәрәққияти, мәдәнийити тоғрисида йеңи қарашларни оттуриға қоюшти. «Йипәк йоли мәдәнийити» үстидики издинишләрниң чоңқурлап бериши нәтижисидә Оттура Асия тәвәсидики қәдимки бостанлиқ Қәшқәргә «Хәлиқара мәдәнийәт алақисиниң ачили» дегән намни беришти. «Йипәк йолидики мәрвайит шәһәр Қәшқәр»ниң нами пүтүн дунияға тарилип, Қәшқәр тоғрисидики тәтқиқат хәлиқаралиқ темиға айлинип қалди.
Қәшқәр райониниң шәрқ тәрипи Тәклимакан қумлуқиға, Шәрқий жәнуб тәрипи Хотән райониға, жәнуб тәрипи Қарақурум тағ тизмиси арқилиқ шизаңниң али райониға, Ғәрбий шимал вә шимал тәрипи Қизилсу қирғиз аптоном областиға, шәрқий шимал тәрипи Ақсу вилайити билән чегарилиниду. Қәшқәр йәнә айрим-айрим һалда Һиндистан, Пакистан, Афғанистан, Тажикистан, Қирғизистан қатарлиқ дөләтләр билән чегарилиниду.
Қәшқәрниң шималини тәңритағ тизмиси, ғәрбини Памир егизлики, жәнубини Қарақурум тағ тизмиси орап туриду. Пәқәт шәрқила нисбәтән очуқ болуп, Тәклимакан қумлуқиға тутишиду. Йәр шәкилидин ейтқанда, Қәшқәр райони жәнубтин шәрқий шималға қарап қийпаш созулған болуп, егизлик, түзләңлик вә қумлуқтин ибарәт үч қисимға бөлүниду. Униң жәнубий қисиминиң деңиз йүзидин егизлики оттура һесаб билән 4000 метир келиду. Қәшқәрдә йәнә деңиз йүзидин егизлики 8611 метир келидиған «Чогер чоққиси» вә деңиз йүзидин егизлики 7555 метир келидиған «Муз тағ чоққиси» қатарлиқ дунядики иккинчи вә үчинчи егиз қарлиқ тағ чоққилири бар. Қәшқәр райониниң егизлик райони 57% ни, түзләңлик райони тәхминән 24% ни егиләйду, қалған қисими қумлуқ. Бу хил алаһидә йәр шәкили қурулмиси Қәшқәр райониниң өзгичә көркәм мәнзирисини һасил қилған.
Жуңгониң қәдимки тарихий китаби «кейинки хәннамә»ниң «ғәрбий юрт тәзкириси»дики хатириләргә асасланғанда, Қәшқәр таң сулалисидин илгирики заманларда «сули»(勒国疏) дегән нам билән аталған. Ениқки, мәзкур тарихий китабта қәйт қилинған нам пүткүл Қәшқәр бостанлиқиниң умумий намиға әмәс, бәлки һазирқи Конишәһәр, Йеңишәһәр вә Қәшқәр шәһириниң (еһтимал буниңдинму кичик даирини көрситиши мумкин.) әтрапидики бир қисим жайларниң намиғила вәкилик қилалайдиған нам, шундақла «кейинки хәннамә» дә ғәрбий юрттики 36 бәглик дәп тизимға елинған юртларниң бириниң нами. Һазир Қәшқәр даирисидә тарихта униңдин башқа, йәнә қәдимки кичик бәгликләрдин сакараол (йәкән) бәглики (莎车国), бүгүнки Қағилиқниң жәнубини көрситидиған Көкяр бәглики (子合国), Ташқорғанниң қисимән жайлирини көрситидиған Пули бәглики (国 黎蒲 ),
Поскам, Қағилиқ вә Қағилиқ әтрапини көрситидиған Йолъериқ бәглики (西忟国) (бәзи мәнбәләрдә «чәкук балиқ» (朱驹国) дәп елинған), Йеңисар наһийиси тәвәсини көрситидиған Инай бәглики (依耐国) (бәзи мәнбәләрдә «усар балиқ» (乌国) дәп елинъған), Маралбеши әтрапини көрситидиған Барчуқ (巴楚) (бәзи тарихий материялларда « сәпәрбай бәглики » (国头尉) дәп елинған) қатарлиқ парчә-парчә бостанлиқлардин һасил болған кичик бәгликләрниң барлиқиму йезилиған. Бу бәгликләр тарихий тәрәққиятлар давамида күчлүкләрниң ажизларни қошувелиши яки тәбъий қошулуш давамида йоқилип, қисмәнләрниң намлириму өзгәргән. Әң ахирқилири Х әсирдә ислам дини Қәшқәргә тарқилип киргәндин кейин, Қәшқәрни астанә қилған қараханийлар сулалиси тәрипидин толлуқ бирликкә кәлтүрүлгән.
«Қәшқәр» дегән намниң етимологийиси тоғрисида илгирики мутәхәссис, тәтқиқатчилар көп хил қарашларни оттуриға қойған. Бу һәқтә та һазирға қәдәр қайил қиларлиқ бирликкә кәлгән қараш шәкилләнмигәнлики үчүн, бу һәқтә тохталмай, пәқәт мәнбәләрдә хатириләнгән «Қәшқәр»дегән нам үстидила қисқичә тохтилип өтимән. «Қәшқәр» дегән нам әң бурун чавшийән миллитидин болған раһиб хуй чавниң (?-780) «Әнәткәк хатирилири» (һиндистан хатириси) дегән китабида көзгә челиқиду. У өз китабида Қәшқәрниң намини «Сули» дәп хатирилигән болсиму, лекин у йәнә йәрлик кишиләрниң бу йәрни «Қашқара» яки «Қәшқәри» (伽师低离) дәп атайдиғанлиқини алаһидә тәкитлигән. Таң сулалиси дәвридә Қәшқәрдә яшиған Пир Хойлинниң (斐(慧林 «Барчә номларниң оқулуши вә изаһати» ( 一切经音义) дегән китабидиму «Қашғәри» ( 黎 佶 伽师) дегән намда йезилған. Париж дөләтлик музейида сақлиниватқан, ХХ әсирниң башлирида Паол Пиллиот дүнхуаңдин ачиқип кәткән П5538а нумурлуқ удун Сак тилидики Х әсирләргә тәъәллуқ бир парчә мәктуптиму «7-айда ләшкәрләрни башлап қиейәса кара ға йетип кәлдуқ. Мәзкур шәһәр аһалиси әл болмаққа тәйяр болған икән» дегән хатирә бар. Бу намниңму һазирқи Қәшқәрни көрситидиғанлиқи испатланди. Қамуси алим Мәһмуд Қәшқәриниң «Түркий Тиллар Дивани» намлиқ әсиридиму бүгүнки намға охшаш «Қәшқәр» (喀什噶尔) дәп хатириләнгән. Алим Мәһмуд Қәшқәри өз китабида йәнә «Канд» аталғусида Қәшқәрниң төвән чин икәнликини йәнә бир қетим тәкитләп, «Кәнд, шәһәр шуниңдин елинип Кашғәр <ئوردا كەند> дейилду. Бу хан туридиған шәһәр дегәнлик. Чүнки, бу шәһәрниң һаваси яхши болғанлиқтин, Апрасияп шу шәһәрдә турған» дәйду. Юқириқилар Қәшқәрниң һазирқи наминиң хели бурунқи заманлардила вужудқа чиққанлиқини һәмдә Қәшқәр бостанлиқидики мәркизий шәһәрниң қәдимдә «Орда кәнд» дәпму аталғанлиқини көрситип бериду. Булардин башқа, елимизниң миң сулалиси дәвридики хатириләрдә Қәшқәрниң намини «Хашғар» (喀实哈尔) дәпму йезилған. Чиң сулалиси хатирилиридә «Кашғәр» (喀什噶尔) дәп йезилған. Һазир қисқартилип «Қәшқәр» (喀什) дәп аталмақта.
Қәшқәр бостанлиқи қәдимдә «Йипәк йоли»ниң Шинжаң тәвәсидики жәнубий йол бөлики болған Лопнур, Миран, Кроран, Чәрчән, Хотән линийәлири билән оттура йол бөлики болған Турпан, Қарашәһәр, Куча, Ақсу линийәлириниң әң ахирқи қошулуш түгүни болуп, Памир егизлики вә Қарақурум тағлиридин өтүп Қирғизистан, Өзбекистан, Афғанистан, Һиндистан, Пакистан, Кәшмир, Иран вә Оттура Асиядики һәр қайси әлләргә баридиған кариван йолиниң чоқум бесип өтмисә болмайдиған еғизи еди. Ғәрб әллириниң сәйяһ, алақичилири, содигәрлириму алди билән Қәшқәр тәвәсидики тағ еғизлиридин өтүп, даван ешип Қәшқәргә кәлгәндин кейин, андин дөлитимизниң ичкири өлкилиридики мәнзилгаһлириға йетип баралайтти. Бу хил жуғрапийилик әвәзәллик Қәшқәрни ғәрб мәдәнийити билән шәрқ мәдәнийитиниң сүркилиш мәркизигә айландуруп, бу йәрдә қәдимки Юнан мәдәнийити, Һинди будда мәдәнийити, Оттура түзләңлик мәдәнийити, Әрәб ислам мәдәнийити вә Ойғурларниң йәрлик деһқанчилиқ, чарвичилиқ мәдәнийәтлириниң өз-ара юғурулуши билән шәкилләнгән, һаятий күчи толуп ташқан алаһидә сингиртик мәдәнийәт муһитиниң вужудқа келишигә түрткә болған. Жүмлидин бу йәрдә қәдимдин башлап көп хил мәдәнийәт, көп хил тил, көп хил дин, көп хил милләтләрниң өз - ара арилишиши нәтижисидә, тәбиий һалда көп тәрәплик, көп мәнбәлик. Көп қатламлиқ мурәккәп мәдәнийәт газармиси шәкилләнгән. Шуңа, Қәшқәр тәвәсидики һәммә йәрдин худди кечә асминиға чечилиған юлтузлардәк қәдимки мәдәнийәтләрниң гуваһчиси сүпитидә қәдимий шәһәр, қорған, қәдимий қәбрә, бутхана излири, будда мунарлири, мазар-мәқбәрә, мәсчит, мәдрисә, өтәң - рабат, қәдимки атәштур, сепил, ғар, қәдимки имарәт қатарлиқ тарихтики һәрқайси дәврләрниң мәдәнийәт мираслирини учритишқа болиду.
Әлвәттә, Қәшәқәрдики бу хил мәдәнийәт уйғурларниң мәдәнийәт генизийисини йоқатмиған асаста, алдин билән һазирқи ғәрб мәдәнийтиниң йилтизи болған грек мәдәнийитиниң тәсирини әң бурун қобул қилған. Уйғурларниң қәдимки классик әсәрлиридила әмәс, бәлки хәлиқниң ағизида ривайәт сүпитидә сақлинип келиватқан миладийдин илгирики IV - әсирләрдә Оттура Асияға йүрүш қилған Александир Македонский (Искәндәр Зулқәрнәйин) тоғрисидики ривайәтләр Юнан мәдәнийитиниң бу йәрдики хәлқләргә қанчилик тәсир қилғанлиқини испатлап берәләйду. Гәрчә миладийәдин илгирики II-әсирләрдә улуғ явчиларниң сәркәрдиси Кужула Кадфис (Кужулакадпһисәс) қурған Кушан (国霜贵) империйисиниң вариси император Канишка (Каниска) хан заманисида Хотән (удун) гә тарқилип болған будда дини наһайити тезла Қәшқәргә тарқилиш имканийитигә егә болған болсиму, лекин йәрлик хәлиқләр будда дини йәрлик мәдәнийәтләр билән юнан мәдәнийәтлириниң алаһидиликигә бирләштүрүп, ғәрбий юртниң өзигә хас иллинзим мәдәнийитини шәккилләндүрүш асасида өзләштүргән, болупму Қәшқәрниң шу дәврдики мәниви муһитида мәйли һүнәр -сәнъәт, нахша - усул, музика, нәққашлиқ вә бинакарлиқ жәһәттә болсун, характер жәһәттин буддизим мәдәнйитидин пәриқлиқ һалдики Қәндиһар мәдәнийитигә (бүгүнки Афғанистанға қарашлиқ Қәндиһар районидики қәдимки мәдәнийәт. А) охшап кетидиған өзигә хас буддизм мәдәнийитини яратқан. Буни Қәшқәр тәвәсидики «Тоққуз сарай қәдимий шәһири», «Тумшуқ буддизм харабиси» вә уларниң әтрапидики буддизм ибадәтханилириниң харабилиридин тепилған буддизм мәдәнийитигә тәъәллуқ мәдәнийәт ядикарлиқ буюмлири испатлап берәләйду. Униң үстигә будда дини Қәшқәрдә мәвжут болуп турған 1000 йилға йеқин тарихий заманларда уйғурларға парс мәдәнийити билән тәң тарқилип киргән зороъастир дини (销罗亚斯德教) вә мани дини (摩尼教)лириму шуниңдәк дуния характерлик иптидаъий мәдәнийәт һадисиси болған шаманзим ишәнчилири (萨满信仰) ниң чөкмилириму Қәшқәрдә будда дини билән тәң мәвжут болуп туруш имканийитигә егә болған. Пәқәт миладийә Х – әсирниң оттурилирида ислам дининиң әң бурун Қәшқәргә тарқилип кириши, ислам дини идийисиниң тәқип қилиши вә чәкләш, инкар қилиши билән Қәшқәрниң бу хил алаһидә мәдәнийәт қурулмиси өз мәвжутлуқини сақлаш имканийитидин мәһрум қилған. Ислам идеологийиси 1000 йилға йеқин давамлашқан буддизим асасидики арлашима идеологийисиниң орнини егиләп, Қәшқәрни мәркәз қилған һалда өз тәсирини Шинжаңниң һәрқайси жайлириға кеңәйтип, тәдирижий һалда уйғур мәдәнийитиниң тарихий қурулмисида йеңи бир гармоник қатлам һасил қилған.
Миладийә 850-йили Қәшқәрни мәркәз қилип қурулған қараханийлар сулалиси миладийә 1211-йили Хеши районлирида Қара киданлар тәрипидин қурулған ғәрбий Лияв сулалисиниң сәркәрдиси күчлүкниң қолида һалак болғандин кейин, Қараханийлар сулалиси дәвридә Қәшқәрдә гүлләнгән шанлиқ уйғур ислам мәдәнийити христиан динини тәрғип қилғучи найманларниң қолида бир мәһәл вәйранчилиққа учрап, моңғуллар истеласидин кейин Туғлуқ Төмүрхан тәрипидин қурулған Моғилистан яки Чағатай ханлиқи дәвридә йәнә қайтидин раважланиди. Миладийә 1514-йили Йәкән сәидийә ханлиқи қурулуп, миладийә 1678-йили бу ханлиқ Җуңғарлар тәрипидин ағдурулғанға қәдәр болған 164 йиллиқ тарихта гәрчә Апақ Хожа қатарлиқ сопи - ишанларниң хәлқни бихудлаштуруши тәсиридә хәлқ аммиси бир мәзгил хурапатлиқ патқиқиға петип, уйғур ислам мәдәнийити Қәшқәрдә ғәйрий нурмал тәрәққиятларни баштин кәчүргән болсиму, әмма Қәшқәрдики мәдәнийәт қурулма жәһәттин йәнила ислам дини идеологийисини мәркизий оқ қилған һалда тәрәққий қилди.
Жуңғарларниң Шинжаңдики тәсири вә Оттура Асиядики Қоқәнд ханлиқидин Қәшқәргә сиңип киргән Муһәммәт Яқупбәг тәрипидин Қәшқәргә қурулған «Йәттә шәһәр» қорчақ һакимийити миладийә 1878 -йили толуқ ағдурлуп, Чиң сулалиси Шинжаңни толуқ бирликкә кәлтүрди.
Миладийә 1884-йили Чиң һөкүмити Шинжаңни рәсмий өлкә қилип тәсис қилди. Бу мәзгилдә Қәшқәрдә амбал мәһкимиси қурлуп, һазирқи Қәшқәр тәвәсидики барлиқ наһийиләр билән Хотән райони Қәшқәр амбал мәһкимисигә қарашлиқ болди. Миладийә 1912 - йилидин 1928 -йилиғичә Шинжаңға Ян Зиңшиң һөкүмран болди. Бу мәзгилидә Қәшқәр амбилиға Йеңишәһәр, Конишәһәр, Маралбеши, Пәйзиват, Йәкән, Ташқорған(Пули), Қағилиқ, Гума, Йеңисар, Хотән, Лоп, Мәкит, Поскам, Улуғчат қатарлиқ земинлар тәвә болди. Миладийә 1929-йилидин 1943-йилиғичә Шинжаңға Жин Шурен вә Шең Шисәтләр һөкүмранлиқ қилди. Бу мәзгилдә Қәшқәр амбал мәһкимиси әмәлдин қалдуруп, Қәшқәр мәмурий райони тәсис қилинип, мәмурий валийлиқ йолған қуюлди. Йеңшәһәр, Коншәһәр, Йеңисар, Ташқорған, Йәкән, Маралбеши, Мәкит, Улуғчат, Юпурға, Атуш қатарлиқ наһийиләр Қәшқәр мәмурий райониға қарашлиқ болди. 1943-йили Қәшқәр мәмурий райони Қәшқәр вә Йәкәндин ибарәт икки вилайәткә айрилди. Бу икки вилайәткә айрим-айрим һалда валийлар тәйинлинип, Йәкән, Қағилиқ, Поскам вә Мәкит наһийилири Йәкән вилайитигә қариғандин башқа, Атуш вә Улуғчатни өз ичигә алған қалған наһийиләрниң һәммиси Қәшқәр вилайитигә қарайдиған болди. 1949-Йили Шинжаң тинчлиқ билән азад қилинди. Қәшқәр вилайитидә һәрбий идарә қилиш комитети тәсис қилинип, бурунқи наһийиләрни давамлиқ башқурди. 1952-йили 9-айда Қәшқәрдә Қәшқәр шәһири тәсис қилинди. Қәшқәр шәһиригә Қәшқәр шәһәр районидин башқа, Йеңишәһәр билән Коншәһәрму қарайдиған болди. Бу мәзгилдә Қәшқәр шәһири Шинжаң өлкилик хәлиқ һөкүмитигә бивастә қарайтти. 1954-йили 8-айда жәнубий Шинжаң мәмурйити қурулуп, валий мәһкимиси Қәшқәр шәһиридә тәсис қилинди. Бурунқи Қәшқәр вилайити әмәлдин қалдурулди. Барлиқ наһийиләр Җәнубий Шинжаң мәмурий мәһкимисигә қарайдиған болди. Шуниң билән Йәкән вилайити вә валий мәһкимисиму әмәлдин қалдурулуп, Қәшқәр вилайитигә қошуветилди. «Мәдәнийәт зор инқилаби» мәзгилидә Қәшқәр вилайәтлик валий мәһкимә «Қәшқәр вилайәтлик инқилабий комитет» дәп өзгәртилди. 1978-йили Қәшқәр вилайити валий мәһкимиси әслигә кәлтүрүлди.
Һазир Қәшқәр вилайити Қәшқәр шәһири, Йеңишәһәр, Конишәһәр, Маралбеиши, Пәйзиват, Йопурға, Йеңисар, Мәкит, Йәкән, Поскам, Қағилиқ наһийилири вә Ташқорған тажик аптоном наһийиси қарашлиқ болуп, пүтүн вилайәт бойичә 141 йеза, 26 базар, төт коча иш бежириш башқармиси 93 аһалиләр комитети, 2188 кәнт-мәһәлләр комитетлири бар. Униңдин башқа, Қәшқәр даирсидә йәнә Җәнубий Шинжаң һәрбий райони, Поскам нефит, тәбиий газ базиси вә йеза игилик 3-дивизийиси қатарлиқ орунларму бар.
Қәдимий бостанлиқ Қәшқәр вә «Йипәк йолидики мәрвайит» Қәшқәр шәһири бугүнки күндә өзиниң қәдимийлики, өзгичә миллий өрп -адәтлири, нәпис һүнәр – сәнъәтлири, алаһидә тәбиъий мәнзирлири, қәдимий вә мол болған тарихий мәдәнийәт мираслириға егә болуштәк әвзәлликлири билән чәт әллик сәйлә-саяһәтчиләрни вә жуңгониң ичкири өлкилиридики мәбләғ салғучи содигәрләрни өзигә жәлип қилип кәлмәктә.

Мәнбә: бу мақалә (Үсти учуқ музей__ Қәшқәр) дегән китаптин елинған.
Аптори: Йолвас Муһәммәтимин

 
Форум * Munber » TARIX ИСТОРИЯ » Tarixtin bayanlar » Qeshqerning tarixi, medeniyiti
  • Страница 1 из 1
  • 1
Поиск:

Copyright MyCorp © 2006 Сайт управляется системой uCoz